Skjåk Almenning - historisk oversyn: Forskjell mellom sideversjoner

4. Tida etter 1930. Det året sette ålmenninga i gang eit større foredlingsanlegg ved Bismo, med sagbruk og høvleri. Frå da av har foredlinga  av tømmeret i all hovudsak foregått der.</onlyinclude>

== Kongens ålmenning til 1726 ==

Kongen rekna altså ålmenninga som statseigedom. Det var høgst aktuelt for han å presisere dette nettopp på denne tida. Han var i ferd med å selje ålmenningar for å skaffe pengar i statskassa etter [[Store nordiske krig]].

Kongen selde «Nordherredsmarkens almenning» (Skjåkålmenninga) på auksjon på [[Elstad]] i [[Ringebu]] 3. august 1726. Prisen 950 riksdalar. Allmugen hadde sine representantar til stades der for å by, men nådde ikkje opp i bodgjevinga.  

=== Eigarar ===

*178?-1785: Kammerjunker og kjøpmann [[Johan Wilster]]. Han åtte ålmenninga seinast frå februar 1783.  

*1785-1798: Etatsråd, kjøpmann, gods- og verkseigar [[Bernt Anker]].

=== Tømmerdrifter ===

Særleg i Tosten Hjelles tid som eigar vart det gjennomført store uthogster som vart fløytte nedover [[Ottaelva]] og [[Gudbransdalslågen]] og levert på [[Vingnes]] ved [[Mjøsa]] til trelasthandlarar frå Christiania. Mykje arbeidsfolk var involvert, både  innanbygds og utanbygds.  

=== Den fyrste nyryddinga ===

Nyryddinga hadde ein tendens til å gå ut over dei gamle beiteområda og heimsetrene til gardane i hovudbygda, og det oppstod spenningar og mange konfliktar.

=== Hans Sperstad og opphavet til «Sperstad-strekninga» og «Grotli utmål» ===

Ti år etter bygselsavtalen om Vien og Breidalen seinare fekk Hans Sperstad ein sentral posisjon også i skog-ålmenninga Han inngjekk da ein avtale medd ålmenningeigaren kammerjunker Wilster <ref>[http://www.arkivverket.no/URN:tl_read?idx_id=10054&uid=ny&idx_side=-277 Pantebok for Nord-Gudbrandsdal]</ref> Hans Hansen fekk bygsle ni ålmenningsplassar som hadde vorte ledige etter ei stor utkastingssak rett før. Han kunne nytte plassane sjølv direkte, eller framleige dei. Hans Hansen skulle også halde oppsyn med og administrere utleige av andre plassar og matrikulerte bygselsbruk i ålmenninga. Han skulle med andre ord vere kammerjunker Wilsters mann på staden som oppsynsmann og forvaltar av eigedomen.  

== Bygdeålmenninga før sagbrukets tid 1798-1930 ==

=== Heimkjøpet 1798 ===

{{thumb høyre|Nordre Bysjet i Skjaak.JPG|<small>Det tidlegare ålmenningsbruket Nørdre Bysjet (gnr. 148.1 Nyhus) i Skjåk. Truleg rydda tidleg på 1800-talet. Bruket vart kjøpt til sjølveige i 1929. I bakgrunnen, på andre sida av dalen, skimtast ålmenningsgrenda Jøingslia.</small>}}

Nyryddinga skaut fart mot slutten av 1700-talet og byrjinga av 1800-åra. Nye grender av plassbruk kom til i Jøingslia og [[Billingsdalen]]. (Sjå døme på plasskontrakter [[Kjeldearkiv:Husmannskontrakter, Skjåk Almenning 1804| her.]]) Dei fyrste plassfolka vi kjenner til i Jøingslia, er Hans Kristensen og Ragnhild Larsdotter i Skryu (gnr. 141.1). Hans var stemna for forlikskommisjonen av ålmenningseigarane i 1804, sjå det inngåtte forliket [[Kjeldearkiv:Husmannskontrakter, Skjåk Almenning 1804#4de_af_Hans_Christensenher|her]]. Det same året og frå den same samanhengen er den fyrste billingsdølen kjend, Ola Persen Heggjabotn ([[Forbergs-Ola]])(sjå forliket frå 1804 [[Kjeldearkiv:Husmannskontrakter, Skjåk Almenning 1804#3_af_Ole_Pedersen_Hegebotten|her]].) Men ved inngangen til Billingsdalen var Øyberget rydda allereie på 1700-talet, og var eit av dei bruka som Bernt Anker selde til sjølveige i 1790-åra.

=== Bruksrettsreglar og fast administrasjon ===

Drift og administrasjon kom inn i fastare former frå ca. 1840 av. Dei fyrste kjende [[Kjeldearkiv:Skjåk Almenning, bruksreglar| bruksreglane]] vart fastsette i 1834. Tillegg og nye reglar kom 1837, 1845 og 1858.  Frå 1880 har det vore ein fast ålmenningsstyrar med forstfagleg kompetanse.

=== Tømmersal ===

Etter eit fleire tiårs langt opphald, tok ein rundt 1850 på nytt til med salsdrifter av tømmer. Det foregjekk med ujamne mellomrom gjennom dei neste 70-80 åra. Skogen vart seld på rot til utanbygds oppkjøparar som sjølve organiserte hogging og transport. Den siste  salsdrifta av denne typen var i 1924.

=== Fellesdrift og lisitasjon ===

I 1890-åra tok ein til med fellesdrift for uttak til bruksretten. Akkordar vart sette bort ved lisitasjon, dvs. til lågastbydande hoggarar og køyrarar. Også fløyting og arbeidet ved sagbruka som ålmenninga dreiv frå 1896, vart sett bort på akkord. Lisitasjonssystemet varte ved til 1920-åra.

=== Høgfjellet ===

Da Hans Sperstad selde fjellområde til staten i 1872, hadde han halde attende to delar av det området han hadde hevd på. Det galdt [[Vien]], som Skjåk Almenning fekk kjøpt av Per Sperstad i 1937, og [[Breidablikk]], som vart verande i privat eige til det vart kjøpt, ikkje av ålmenninga, men av Skjåk kommune i 1985.  

=== Begynnande kraftutbygging ===

Under fyrste verdskrigen byrja elektrisitetsutbygginga i Skjåk. Ålmenninga var sterkt involvert i arbeidet i nært samvirke med kommunen, mellom anna likeverdig part med kommunen i Skjåk kraftselskap. Ålmenningsstyret garanterte for større lån til kraftselskapet, noko som elles førde til sterk strid da tidene vart dårlegare. Det var konkrete planar for utbygging av Høgfossen, og ålmenninga var villig til å overlate denne vederlagsfritt til kommunen. Tidlegare haddedei stilt  Åstrafossen til disposisjon til same formål. Arbeidet i Høgfossen vart sett i gang med mellom anna tilsetjing av ingeniør og bygging av ingeniørbustad i Øyberget. For å skaffe kraft til denne ei større utbygging av Høgfossen vart kraftverket i Aura bygd. Det stod ferdig og gav ljos til større delar av bygda  i februar 1920. Av ulike grunnar kom derimot ikkje Høgfossen til å bli utbygd før på 2000-talet.

=== Sal av ålmenningsbruk og bureising ===

{{thumb høyre|Skoglund i Skjaak.JPG|<small>Bureisingsbruket Skoglund (gnr. 150.1 i Skjåk). Det vart rydda på ålmenningsgrunn frå 1922. Merk dreneringskanalen i framgrunnen. Det var eit fellestiltak for fleire bureisingsbruk som vart oppdyrka samstundes i dette opphavlege myrlendet.</small>}}Mot slutten av 1800-talet byrja ålmenninga å selje ein og annan av dei gamle husmannsplassane til sjølveige. Eit nytt, bruksrettsorientert ålmenningsstyre sette frå 1915 i gang sal i større omfang av ålmenningsplassar i Jøingslia og andre stader.  Dette vekte motstand blant ein del av eigarane, og vart kjelde til strid i fleire tiår frametter. Det same galdt [[Bureising|bureisinga]] som tok til fyrst i 1920-åra, og som i tida fram til 1945 skapte 24 nye bruk i ålmenninga.

== Frå 1930 til i dag ==

Det grunnleggjande nye i ålmenningsdrifta frå 1930 at ein gjekk over til innanbygds foredling også av den trelasta som vart seld ut av bygda, til skilnad frå tidlegare tiders salsdrifter av rundtømmer. Den langsiktige økonomiske og forstfaglege planlegginga vart innretta med dette for auga.

=== Sagbruk og høvleri 1930 ===

Fram til 1930 gjekk den innanbygds foredlinga av trelast føre seg på små bygdesager i og utanfor ålmenninga, åtte av privatpersonar. I 1890-åra byrja ålmenninga så smått med sagbruksdrift for eiga rekning. Heggjeåsaga vart innkjøpt i 1895, og vart meir eller mindre halden i gang til 1933. I 1901 bygde ålmenninga eit nytt sagbruk i Åstra (Bråtåsaga), som var i drift til 1946, med avbrot. Så i 1916 overtok ålmenninga [[Skamsar-saga]]. Den låg rett vest for Bismo, langt austafor ålmenningsgrensa, slik at ho kunne fange opp tømmer frå heile ålmenningsskogen. Nå gjekk det 15 år med planlegging av og strid om oppbygging av eit større og modernisert sagbruk og høvleri, med tanke på å behalde foredlingsgevinsten i bygda. Mellom anna var utvegane til transport av foredla trelast blitt mykje betre etterat lastebilane kom i sving for alvor i 1920-åra. I 1930 opna det nye sagbruket i Skamsarfossen og eit høvleri i Bismo. Frå saga til høvleriet vart det bygd ei transportrenne som vart teken i bruk i 1932.

=== Eigaraksjonen 1938 ===

Våren 1938 vart det sett i gang ein protestaksjon blant eigarane i ålmenninga. Protesten retta seg mot ålmenningsstyret, og dei viktigaste punkta var desse:

Aksjonen hadde i byrjinga god oppslutning blant dei om lag 100 gardbrukarane som identifiserte seg med eigedomsretten. I spissen stod den største luteigaren, Rikard Skjelkvåle. Mellom anna på grunn av Skjelkvåles leiarstil, distanserte snart mange av dei meir moderate eigarane seg frå aksjonen. Aksjonen ebba ut under krigen. Men fleire av problemstillingane vart aktualiserte etter krigen og delvis prøvde for retten.

=== «10-prosent-dommen» 1956 ===

Truleg i 1890-åra hadde ålmenninga byrja selje materialar med rabatt til folk i bygda utan ålmenningsrett. Prisen vart fastsett til bruksrettpris pluss 10%. Det såkalla Brandsarstyret 1911-1913 prøvde å setje ein stoppar for dette. Men med eit meir bruksrettsvennleg styre vart praksisen halden fram i ettertid. Spørsmålet fekk auka økonomisk betydning etter andre verdskrigen med nokså omfattande bustadbygging utanom jordbruket. Til dømes vart det rekna ut at eigarane i året 1954 hadde gått glipp av kr. 44 000 i eigarutbytte som følgje av slikt rabattsal. I 1955 gjekk 101 ålmenningseigarar til sak mot fleirtalet i ålmenningsstyret som hadde halde fram med slik rabattsal trass protestar frå eigarhald. Eigarane fekk medhald i dom ved Nord-Gudbrandsdal heradsrett 30. mai 1956.

=== Fallingen-dommen 1963 ===

Ålmenningsstyrets fleirtal hadde i 1958 selt 17 dekar tilleggsjord til bureisaren Titus Fallingen. 101 eigarar gjekk da til sak mot styrefleirtalet med påstand om at salet skulle kjennast ugyldig, da styret ikkje har kompetanse til å avhende grunneigedom frå ålmenninga. Saksøkjarane fekk medhald i heradsretten, men dommen vart omgjort i lagmannsretten. Lagmannsrettens dom vart stadfesta i Høgsterett 2. mars 1963.  

=== Sal av fallrettar og kraftutbygging ===

[[Breidalsvatnet]] og [[Raudalsvatnet]] vart regulert av [[Glommen og Lågens Brukseierforening]]  tidleg på 1940-talet. I 1950-åra til inn på 1960-talet var det mykje fram og tilbake om sal av fallrettar til ymse kjøparar. Det vart ferdigforhandla avtale om overdraging av Skjåk-falla til staten ved [[NVE]] i 1964, men avtalen vart ikkje realisert. I staden vart fallrettane i Øvre Otta med sideelver selde til [[Opplandskraft]] og [[Tafjord Kraftselskap]]. Avtalen sikra ålmenningseigarane til saman kr. 560.000 pr år, til fordeling etter huder og skinn, ein sum som skulle indeksregulerast. Fallrettane vart ikkje fullt ut realiserte før 2002, da utbygginga av Øvre Otta vart sett i gang, mellom anna med bygging av to nye kraftverk i ålmenninga, Framruste og  Øyberg.

=== Skogbruket rasjonalisert og mekanisert ===

Driftsomlegginga og mekaniseringa gjorde at arbeidsstokken vart redusert. Det vart jamt slutt på sesongpreget over ålmenningsarbeidet. Drifta var frå 1970-åra gjennomført ved ein mindre stab fast- og heilårstilsette arbeidarar.

=== Modernisert transport ===

I 1969 vart [[Skjåk Almennings Eierlag]] stifta med [[Magnar Skjelkvåle]] som formann. Vedtektene, utforma i medhald av [[Sameigelova]], gjev eigarlaget fullmakt som representativt organ for eigarinteressene m.o.t. forhandlingar, inngåing av avtaler etc.  

=== Avtalen 1995 ===