276 462
redigeringer
Skjåk Almenning - historisk oversyn: Forskjell mellom sideversjoner
Hopp til navigering
Hopp til søk
m
Robot: Endrer mal: Thumb høyre
({{nn}}) |
m (Robot: Endrer mal: Thumb høyre) |
||
| (3 mellomliggende versjoner av 2 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
:Sjå også hovudartikkelen om [[Skjåk Almenning]]. | :Sjå også hovudartikkelen om [[Skjåk Almenning]]. | ||
<onlyinclude>{{ | <onlyinclude>{{Thumb|Heggebottvatnet.JPG|Utsikt frå Heggjabottsetra i Billingsdalen i Skjåkålmenninga. Det viser mange sider ved ressursar og verksemd i ålmenninga: seterbruk, høgfjell, produktiv furuskog. I dalbotnen lengst borte kan skimtast tre småbruk i Brumillomsgrenda. I dalbotnen nærast: Heggjabottvatnet, som er ei utviding av Otta-elva. Vatnet vart oppdemt som del av kraftutbygginga i Øvre Otta 2002-2005. Foto: Hans P. Hosar.}}'''[[Skjåk Almenning - historisk oversyn|Skjåk Almennings historie]]''' kan delast inn i fem hovudbolkar: <br /> | ||
1. Tida fram til 1726, da kongen selde eigedomen til private. Før 1726 kan ein definere Skjåk-ålmenninga som [[Leksikon:Allmenning|statsålmenning]].<br /> | 1. Tida fram til 1726, da kongen selde eigedomen til private. Før 1726 kan ein definere Skjåk-ålmenninga som [[Leksikon:Allmenning|statsålmenning]].<br /> | ||
| Linje 41: | Linje 41: | ||
=== Den fyrste nyryddinga === | === Den fyrste nyryddinga === | ||
{{ | {{Thumb|Øyberget.jpg|Øyberget var ei av dei nyryddingane som fekk Anker-skøyte i 1790-åra. Der budde [[Anne Olsdotter Hyrve|Anne]] og [[Syver Sylfestsen Hyrve|Syver Hyrve]] i åra 1806-1811, og der vart sonen deira [[Sylvester Sivertson]] fødd. Foto: Kristian Hosar}} | ||
Ein sideeffekt av skogsdrifta var at det vart rydda gardar og plassar i [[Bråtå]], [[Kvitingslia]] og [[Langleitsgrend]]. Tosten Hjelle gav dei fyrste løyva til slik nyrydding i 1739. Det galdt tre bruk i Bråtå ([[Mork (Skjåk)|Mork]], [[Slette]] og [[Storbråtå]]) og eitt i Langleitsgrenda (truleg nåverande [[Søre Langleite]]). Sidan kom det mange bruk og plassar til, med og utan løyve frå grunneigar og styresmakter. Nokre av nyryddingane vart matrikulerte bygselsbruk, medan andre vart verande husmannsplassar. 14 av dei matrikulerte småbruka vart sjølveigande da Bernt Anker selde dei til brukarane i 1790-åra. Dei blir den dag i dag omtala som gardar med Anker-skøyte. Desse bruka var:<ref>[http://www.arkivverket.no/URN:tl_read?idx_id=10056&uid=ny&idx_side=-4 Panteboka på Digitalarkivet]</ref> | Ein sideeffekt av skogsdrifta var at det vart rydda gardar og plassar i [[Bråtå]], [[Kvitingslia]] og [[Langleitsgrend]]. Tosten Hjelle gav dei fyrste løyva til slik nyrydding i 1739. Det galdt tre bruk i Bråtå ([[Mork (Skjåk)|Mork]], [[Slette]] og [[Storbråtå]]) og eitt i Langleitsgrenda (truleg nåverande [[Søre Langleite]]). Sidan kom det mange bruk og plassar til, med og utan løyve frå grunneigar og styresmakter. Nokre av nyryddingane vart matrikulerte bygselsbruk, medan andre vart verande husmannsplassar. 14 av dei matrikulerte småbruka vart sjølveigande da Bernt Anker selde dei til brukarane i 1790-åra. Dei blir den dag i dag omtala som gardar med Anker-skøyte. Desse bruka var:<ref>[http://www.arkivverket.no/URN:tl_read?idx_id=10056&uid=ny&idx_side=-4 Panteboka på Digitalarkivet]</ref> | ||
| Linje 75: | Linje 75: | ||
=== Heimkjøpet 1798 === | === Heimkjøpet 1798 === | ||
{{ | {{Thumb|Skjaak almenn minnesmerke 2.jpg|Minnetavle ved Skjåk Almennings administrasjonsbygning i Bismo, Skjåk, reist i 1948 til 150-årsjubileet for heimkjøpet av ålmenninga i 1798. Foto: Hans P. Hosar.}} | ||
I 1798 selde daverande eigar Bernt Anker ålmenninga til «Ole Mallaug, Sevald og Hans Spærstad, Lars Eriksen Andvord og med Intressentere, som ere alle Almuer i Schiagers Annex til Loms Præstegjeld», som det heiter i skøytet i [[Leksikon:Pantebok|panteboka]] (22. januar 1798).<ref>[http://www.arkivverket.no/URN:tl_read?idx_id=10056&uid=ny&idx_side=-4 Panteboka på Digitalarkivet]</ref> (I andre avskrifter heiter det «Almuesmænd». Originalskøytet er gått tapt.) | I 1798 selde daverande eigar Bernt Anker ålmenninga til «Ole Mallaug, Sevald og Hans Spærstad, Lars Eriksen Andvord og med Intressentere, som ere alle Almuer i Schiagers Annex til Loms Præstegjeld», som det heiter i skøytet i [[Leksikon:Pantebok|panteboka]] (22. januar 1798).<ref>[http://www.arkivverket.no/URN:tl_read?idx_id=10056&uid=ny&idx_side=-4 Panteboka på Digitalarkivet]</ref> (I andre avskrifter heiter det «Almuesmænd». Originalskøytet er gått tapt.) | ||
| Linje 81: | Linje 81: | ||
=== Nye grender === | === Nye grender === | ||
{{ | {{Thumb|Nordre Bysjet i Skjaak.JPG|<small>Det tidlegare ålmenningsbruket Nørdre Bysjet (gnr. 148.1 Nyhus) i Skjåk. Truleg rydda tidleg på 1800-talet. Bruket vart kjøpt til sjølveige i 1929. I bakgrunnen, på andre sida av dalen, skimtast ålmenningsgrenda Jøingslia.</small>}} | ||
Nyryddinga skaut fart mot slutten av 1700-talet og byrjinga av 1800-åra. Nye grender av plassbruk kom til i Jøingslia og [[Billingsdalen]]. (Sjå døme på plasskontrakter [[Kjeldearkiv:Husmannskontrakter, Skjåk Almenning 1804| her.]]) Dei fyrste plassfolka vi kjenner til i Jøingslia, er Hans Kristensen og Ragnhild Larsdotter i Skryu (gnr. 141.1 Skriden). Hans var stemna for forlikskommisjonen av ålmenningseigarane i 1804, sjå det inngåtte forliket [[Kjeldearkiv:Husmannskontrakter, Skjåk Almenning 1804#4de_af_Hans_Christensenher|her]]. Det same året og frå den same samanhengen er den fyrste billingsdølen kjend, Ola Persen Heggjabotn ([[Forbergs-Ola]]) (sjå forliket frå 1804 [[Kjeldearkiv:Husmannskontrakter, Skjåk Almenning 1804#3_af_Ole_Pedersen_Hegebotten|her]]). Men ved inngangen til Billingsdalen var Øyberget rydda allereie på 1700-talet, og var eit av dei bruka som Bernt Anker selde til sjølveige i 1790-åra. | Nyryddinga skaut fart mot slutten av 1700-talet og byrjinga av 1800-åra. Nye grender av plassbruk kom til i Jøingslia og [[Billingsdalen]]. (Sjå døme på plasskontrakter [[Kjeldearkiv:Husmannskontrakter, Skjåk Almenning 1804| her.]]) Dei fyrste plassfolka vi kjenner til i Jøingslia, er Hans Kristensen og Ragnhild Larsdotter i Skryu (gnr. 141.1 Skriden). Hans var stemna for forlikskommisjonen av ålmenningseigarane i 1804, sjå det inngåtte forliket [[Kjeldearkiv:Husmannskontrakter, Skjåk Almenning 1804#4de_af_Hans_Christensenher|her]]. Det same året og frå den same samanhengen er den fyrste billingsdølen kjend, Ola Persen Heggjabotn ([[Forbergs-Ola]]) (sjå forliket frå 1804 [[Kjeldearkiv:Husmannskontrakter, Skjåk Almenning 1804#3_af_Ole_Pedersen_Hegebotten|her]]). Men ved inngangen til Billingsdalen var Øyberget rydda allereie på 1700-talet, og var eit av dei bruka som Bernt Anker selde til sjølveige i 1790-åra. | ||
| Linje 94: | Linje 94: | ||
=== Høgfjellet === | === Høgfjellet === | ||
Eigedomsretten til høgfjellet var lenge omtvista. Staten hevda at dette var statsålmenning, medan Skjåk Almenning gjorde krav på full eigedomsrett også til høgfjellet innan Skjåks grenser. Saka vart behandla av [[Høgfjellskommisjonen]]. Ved høgsterettsdom 10.2.1922 vart Skjåk Almenning tilkjend eigedomsretten til høgfjellet med unntak av den såkalla [[Sperstadstrekninga av Grotlis utmål]]. Dette var eit område i [[Breidalen]] som staten hadde kjøpt av privatmannen Hans Hansen Sperstad i 1872 i samband med etablering av [[Grotli fjellstove]]. Dette vart verande eit stridsspørsmål, den såkalla [[Grotli-saka]], som vart løyst ved forlik mellom Skjåk Almenning og staten i 1933. Da vart ålmenninga eigar også av dette området. | Eigedomsretten til høgfjellet var lenge omtvista. Staten hevda at dette var statsålmenning, medan Skjåk Almenning gjorde krav på full eigedomsrett også til høgfjellet innan Skjåks grenser. Saka vart behandla av [[Høyfjellskommisjonen|Høgfjellskommisjonen]]. Ved høgsterettsdom 10.2.1922 vart Skjåk Almenning tilkjend eigedomsretten til høgfjellet med unntak av den såkalla [[Sperstadstrekninga av Grotlis utmål]]. Dette var eit område i [[Breidalen]] som staten hadde kjøpt av privatmannen Hans Hansen Sperstad i 1872 i samband med etablering av [[Grotli fjellstove]]. Dette vart verande eit stridsspørsmål, den såkalla [[Grotli-saka]], som vart løyst ved forlik mellom Skjåk Almenning og staten i 1933. Da vart ålmenninga eigar også av dette området. | ||
Da Hans Sperstad selde fjellområde til staten i 1872, hadde han halde attende to delar av det området han hadde hevd på. Det galdt [[Vien]], som Skjåk Almenning fekk kjøpt av Per Sperstad i 1937, og [[Breidablikk]], som vart verande i privat eige til det vart kjøpt, ikkje av ålmenninga, men av Skjåk kommune i 1985. | Da Hans Sperstad selde fjellområde til staten i 1872, hadde han halde attende to delar av det området han hadde hevd på. Det galdt [[Vien]], som Skjåk Almenning fekk kjøpt av Per Sperstad i 1937, og [[Breidablikk]], som vart verande i privat eige til det vart kjøpt, ikkje av ålmenninga, men av Skjåk kommune i 1985. | ||
=== Begynnande kraftutbygging === | === Begynnande kraftutbygging === | ||
| Linje 102: | Linje 102: | ||
=== Sal av ålmenningsbruk og bureising === | === Sal av ålmenningsbruk og bureising === | ||
{{ | {{Thumb|Skoglund i Skjaak.JPG|<small>Bureisingsbruket Skoglund (gnr. 150.1 i Skjåk). Det vart rydda på ålmenningsgrunn frå 1922. Merk dreneringskanalen i framgrunnen. Det var eit fellestiltak for fleire bureisingsbruk som vart oppdyrka samstundes i dette opphavlege myrlendet.</small>}}Mot slutten av 1800-talet byrja ålmenninga å selje ein og annan av dei gamle husmannsplassane til sjølveige. Eit nytt, bruksrettsorientert ålmenningsstyre sette frå 1915 i gang sal i større omfang av ålmenningsplassar i Jøingslia og andre stader. Dette vekte motstand blant ein del av eigarane, og vart kjelde til strid i fleire tiår frametter. Det same galdt [[Bureising|bureisinga]] som tok til fyrst i 1920-åra, og som i tida fram til 1945 skapte 24 nye bruk i ålmenninga. | ||
== Frå 1930 til 1990-åra == | == Frå 1930 til 1990-åra == | ||
| Linje 150: | Linje 150: | ||
=== Fjellstyre og utmarksbruk === | === Fjellstyre og utmarksbruk === | ||
{{ | {{Thumb|Tverraahytta-Skjaak.jpg|<small>Tverråhytta i Tordalen, ei av Skjåk Almenning sine hytter for turgåarar, jegerar og fiskarar. Hytta var opphavleg oppsett i 1941 for dei som gjette fellesdriftene der. Også før den tid har det vore gjetarbuer i det same området. Foto: Stig Aaboen.</small>}} | ||
I tidsrommet 1920-1925 var det eit [[fjellstyre]] i bygda, oppnemnt av kommunen i samsvar med [[Fjellova av 1920|Fjellova frå 1920]]. Lova galdt for statsålmenningar. Etter at eigedomsretten til høgfjellet vart tilkjent Skjåk Almenning i 1922, var det eigentleg uaktuelt med eit offentleg oppnemnt fjellstyre i Skjåk. | I tidsrommet 1920-1925 var det eit [[fjellstyre]] i bygda, oppnemnt av kommunen i samsvar med [[Fjellova av 1920|Fjellova frå 1920]]. Lova galdt for statsålmenningar. Etter at eigedomsretten til høgfjellet vart tilkjent Skjåk Almenning i 1922, var det eigentleg uaktuelt med eit offentleg oppnemnt fjellstyre i Skjåk. | ||