Skjåk Almenning - historisk oversyn: Forskjell mellom sideversjoner

I 1798 selde daverande eigar Bernt Anker ålmenninga til «Ole Mallaug, Sevald og Hans Spærstad, Lars Eriksen Andvord og med Intressentere, som ere alle Almuer i Schiagers Annex til Loms Præstegjeld», som det heiter i skøytet av i [[Leksikon:Pantebok|panteboka]] (22. januar 1798).<ref>[http://www.arkivverket.no/URN:tl_read?idx_id=10056&uid=ny&idx_side=-4  Panteboka på Digitalarkivet]</ref> (I andre avskrifter heiter det «Almuesmænd». Originalskøytet er gått tapt.)   

Nyryddinga skaut fart mot slutten av 1700-talet og byrjinga av 1800-åra. Nye grender av plassbruk kom til i Jøingslia og [[Billingsdalen]]. (Sjå døme på plasskontrakter [[Kjeldearkiv:Husmannskontrakter, Skjåk Almenning 1804| her.]]) Dei fyrste plassfolka vi kjenner til i Jøingslia, er Hans Kristensen og Ragnhild Larsdotter i Skryu (gnr. 141.1 Skriden). Hans var stemna for forlikskommisjonen av ålmenningseigarane i 1804, sjå det inngåtte forliket [[Kjeldearkiv:Husmannskontrakter, Skjåk Almenning 1804#4de_af_Hans_Christensenher|her]]. Det same året og frå den same samanhengen er den fyrste billingsdølen kjend, Ola Persen Heggjabotn ([[Forbergs-Ola]])(sjå forliket frå 1804 [[Kjeldearkiv:Husmannskontrakter, Skjåk Almenning 1804#3_af_Ole_Pedersen_Hegebotten|her]].) Men ved inngangen til Billingsdalen var Øyberget rydda allereie på 1700-talet, og var eit av dei bruka som Bernt Anker selde til sjølveige i 1790-åra.

Etter eit fleire tiårs langt opphald, tok ein rundt 1850 på nytt til med salsdrifter av tømmer. Det foregjekk med ujamne mellomrom gjennom dei neste 70-80 åra. Skogen vart seld på rot til utanbygds oppkjøparar som sjølve organiserte hogging og transport. Den siste salsdrifta av denne typen fann stad i 1924.

Under fyrste verdskrigen byrja elektrisitetsutbygginga i Skjåk. Ålmenninga var sterkt involvert i arbeidet i nært samvirke med kommunen, mellom anna likeverdig part med kommunen i Skjåk kraftselskap. Ålmenningsstyret garanterte for større lån til kraftselskapet, noko som elles førde til sterk strid da tidene vart dårlegare. Det var konkrete planar for utbygging av Høgfossen, og ålmenninga var villig til å overlate denne vederlagsfritt til kommunen. Tidlegare haddedei stilt  Åstrafossen til disposisjon til same formål. Arbeidet i Høgfossen vart sett i gang med mellom anna tilsetjing av ingeniør og bygging av ingeniørbustad i Øyberget. For å skaffe kraft til denne ei større utbygging av Høgfossen vart kraftverket i Aura bygd. Det stod ferdig og gav ljos til større delar av bygda i februar 1920. Av ulike grunnar kom derimot ikkje Høgfossen til å bli utbygd før på 2000-talet.

{{thumb høyre|Skoglund i Skjaak.JPG|<small>Bureisingsbruket Skoglund (gnr. 150.1 i Skjåk). Det vart rydda på ålmenningsgrunn frå 1922. Merk dreneringskanalen i framgrunnen. Det var eit fellestiltak for fleire bureisingsbruk som vart oppdyrka samstundes i dette opphavlege myrlendet.</small>}}Mot slutten av 1800-talet byrja ålmenninga å selje ein og annan av dei gamle husmannsplassane til sjølveige. Eit nytt, bruksrettsorientert ålmenningsstyre sette frå 1915 i gang sal i større omfang av ålmenningsplassar i Jøingslia og andre stader. Dette vekte motstand blant ein del av eigarane, og vart kjelde til strid i fleire tiår frametter. Det same galdt [[Bureising|bureisinga]] som tok til fyrst i 1920-åra, og som i tida fram til 1945 skapte 24 nye bruk i ålmenninga.

Det grunnleggjande nye i ålmenningsdrifta frå 1930 at ein gjekk over til innanbygds foredling også av den trelasta som vart seld ut av bygda, til skilnad frå tidlegare tiders salsdrifter av rundtømmer. Den langsiktige økonomiske og forstfaglege planlegginga vart innretta med dette for auga.

Fram til 1930 gjekk den innanbygds foredlinga av trelast føre seg på små bygdesager i og utanfor ålmenninga, åtte av privatpersonar. I 1890-åra byrja ålmenninga så smått med sagbruksdrift for eiga rekning. Heggjeåsaga vart innkjøpt i 1895, og vart meir eller mindre halden i gang til 1933. I 1901 bygde ålmenninga eit nytt sagbruk i Åstra (Bråtåsaga), som var i drift til 1946, med avbrot. Så i 1916 overtok ålmenninga [[Skamsar-saga]]. Den låg rett vest for Bismo, langt austafor ålmenningsgrensa, slik at ho kunne fange opp tømmer frå heile ålmenningsskogen. Nå gjekk det 15 år med planlegging av og strid om oppbygging av eit større og modernisert sagbruk og høvleri, med tanke på å behalde foredlingsgevinsten i bygda. Mellom anna var utvegane til transport av foredla trelast blitt mykje betre etterat lastebilane kom i sving for alvor i 1920-åra. I 1930 opna det nye sagbruket i Skamsarfossen og eit høvleri i Bismo. Frå saga til høvleriet vart det bygd ei transportrenne som vart teken i bruk i 1932.