Skjåk kommune: Forskjell mellom sideversjoner

}}<onlyinclude>{{thumb høyre|Skjaak.jpg|Biletet viser kommunesenteret Bismo, frå vest mot aust. Foto:Morten Kielland}}

'''[[Skjåk kommune|Skjåk]]''' er ei fjellbygd og ein kommune lengst vest i [[Ottadalen]], ein sidedal av [[Gudbrandsdalen]] i [[Oppland]] fylke. Kommunen vart skild ut frå [[Lom]] [[1. januar]] [[1866]], og hadde da skriftforma  '''Skiaker'''. Ein person frå Skjåk blir kalla ein ''skjåkver''. [[Bismo]] er senteret i kommunen, på nordsida av dalen på grensa mellom dei to sokna Skjåk og [[Nordberg]]. Bygda ligg mellom fjellpartia med dei nyare namna [[Breheimen]] og [[Reinheimen]]. Eller ein kan seia at fjella i Skjåk tilhøyrer nord- og vestdelen av [[Jotunheimen]]. I nord grensar Skjåk til [[Norddal]], [[Rauma]] og [[Lesja]], i aust og søraust til [[Lom]], i sør til [[Luster]] og i vest til [[Stryn]] og [[Stranda]]. Det går heilårsveg over fjellet til [[Stryn]] i [[Nordfjord]]. Sommarstid er det også veg til [[Geiranger]] på [[Sunnmøre]]. Den særs nedbørsfattige bygda er kjend for dei mange anlegga for kunstig vatning som har vore i bruk gjennom mange hundre år. Dette avspeglar seg i ordtaket «gjev Vårherre oss sol, ska' oss sjølve skaffe væte». Motivet i kommunevåpenet, akantusblomen, peikar mot treskurden og andre rike handverks- og folkekunsttradisjonar i bygda.</onlyinclude>

== Bygdenamnet ==

== Geografi ==

I Skjåk utvidar Ottadalen seg til ein vid, open u-dal med flat dalbotn. Landskapet er forma av istida og av avsetningane frå breelver og bresjøar etter som isen trekte seg attende. Berggrunnen er nokså einsarta og består av gneis. Austdelen av bygda (hovudsoknet og den austlegaste delen av Nordberg, aust for ålmenningsgrensa) er prega av ope, samanhengande jordbrukslandskap, medan Nordberg i vest har mykje furuskog med mindre jordbruksgrender og spreidde enkeltbruk innimellom.

   

Klimaet i Skjåk er spesielt på den måten at nedbøren i dalbotnen er svært låg, under 300 mm i årsgjennomsnitt. Det har gjort jordbruket heilt avhengig av kunstig vatning, og forseggjorde anlegg som leier vatn ned frå fjellet til gardane har eksistert frå gammalt av. Dei fyrste  kjeldebelegga for vatningsanlegg er frå ca. år 1600. Med folkevekst og intensivering av korndyrkinga mot slutten av 1700- og utover på 1800-talet, vart vatningsanlegga sterkt utbygde. Særleg kjend som «ingeniør» er [[Vass-Per]].

== Historisk-administrativ tilknyting ==

Skjåk har gjennom det meste av den kjende historia vore knytt til dei større reginale administrasjonseiningane [[Gudbrandsdalen]] og [[Nord-Gudbrandsdalen]]. Det gjeld [[futedøme]], [[sorenskriveri]], [[politidistrikt]] og [[prosti]]. I [[Leksikon:len|lenstida]] låg Gudbrandsdalen under [[Akershus len]]. Etter 1660 tilhøyrde distriktet [[Opplandenes amt]], seinare [[Kristians amt]] og [[Oppland fylke]].

== Folketalsutvikling ==

== Historie ==

=== Forhistorisk tid ===

Bakre grense for levelege vilkår for folk i Skjåk-traktene etter istida går ved ca. år 7000 f.Kr. Dei fyrste sikre spor etter menneske der kan knytast til ein jordbrukskultur i bygda ca. 2500 f. Kr. (yngre steinalder). Gardsnamn og gravfunn vitnar om busetnad i store delar av bygda i eldre jernalder, altså i dei næraste århundra rundt år 0. Eit fangstanlegg for elg er datert til 220-570 e.Kr. Ved utgangen av vikingtida ca. år 1000 kan det ha vore om lag. 60 gardar i bygda.  

=== Mellomalderen ===

I følgje [[Snorre Sturlason|Snorre]] vart Lom og Skjåk kristna da [[Heilag-Olav]] kom i det ærend hit i [[1021]]. Folkeveksten i tidleg mellomalder og høgmellomalderen (fram til 1350) gav grunnlag for to kyrkjesokn i det nåverande Skjåk (Hove og Skjåk), men med felles prest. Det kan ha vore meir enn 120 gardar rett før [[Svartedauden]] (1349). Befolkningskrisene i seinmellomalderen gjorde at befolkninga vart meir enn halvert. Dei to kyrkjesokna vart anneks under Lom prestegjeld.

=== Tidleg nytid 1500-1800 ===

I andre halvparten av 1600-talet hadde talet på gardar og menneske på nytt nådd nivået frå høgmellomalderen. Om lag 60% av gardane var sjølveigd jord. Det meste av leiglendingsgodset var ått av krona og kyrkja. I løpet av nokre tiår etter 1660 vart mykje av det offentlege godset avhendt, og snart var mest alle gardbrukarar i Skjåk sjølveigarar. Frå ca. 1730 byrja ein å utnytte den store ålmenningsskogen kommersielt. Kongen selde [[Skjåk almenning|ålmenninga]] i [[1726]], og ut århundret var ho i hendene på private forretningsfolk, det meste av tida store kjøpmenn i [[Kristiania]]. Husmannsvesenet utvikla seg frå da av. Gardbrukarane fekk brukbare overskot på sal av byggkorn til kornfattige bygder og verkssamfunn på [[Lesja]], i [[Folldalen]], på [[Røros]] og andre stader.  

=== Tida 1800-1940 ===

I [[1798]] gjekk gardbrukarane i Skjåk saman og kjøpte ålmenninga av [[Bernt Anker]]. Dette var ei skilsetjande storhending i bygdehistoria som har hatt djuptgripande verknader for bygda, økonomisk, sosialt og jamvel politisk.  

Jernbane gjennom [[Østerdalen]] og [[Gudbrandsdalen]], omfattande emigrasjon og andre faktorar tvinga fram store endringar i landbruket også i Skjåk etter 1880. Tida frå ca. 1914 er prega av mekanisering, motorisering og elektrifisering, og næringslivet blir meir differensiert. I [[1930]] tok [[Skjåk Almenning]] i bruk eit nytt og moderne sagbruk og eit høvleri i [[Bismo]]. Den fyrste fagforeininga i Skjåk vart skipa ved ålmenninga same året. Gardbrukarane hadde tidlegare organisert seg i [[bondelag]] og [[småbrukarlag]].

=== Okkupasjonsåra 1940-1945 ===

I april [[1940]] vart bruene i Skjåk forsøkt bomba av tyskarane, utan at det lykkast. Elles vart bygda lite råka av krigshandlingar. Skjåk var blant dei bygdene som hadde relativt stor oppslutning om [[NS]] under okkupasjonen. Motstandsrørsla vart etter kvart organisert både sivilt og militært, det siste med ei milorgavdeling basert i Nordberg. Den mest dramatiske krigshendinga i Skjåk var ein Gestapo-aksjon i samband med jakta på ein milorgmann i [[Bråtå]] i mars 1945.

=== Historia etter 1945 ===

Folketalet i Skjåk kulminerte i 1950-åra med noko over 3000 innbyggjarar. Sidan har folkesetnaden vorte redusert til ca. 2300 (2009).  

Landbruket vart «traktorifisert» frå slutten av 1950-åra, og både driftsformene og ikkje minst bygningsmassen har endra seg mykje etter den tid. Gardbrukarane i Skjåk har vorte internasjonalt kjende for griseavl. I bygda sett under eitt var i 2007 19% av yrkesbefolkninga sysselsette i primærnæringane (jord og skogbruk), 25 % i sekundærnæringane (industri, bygg og anlegg) og 55% i tertiærnæringane (administrasjon, tenesteyting, varehandel og reiseliv). Jakt og friluftsliv og opplevingsferie har vorte satsingsområde. Dette har fått auka aktualitet etter at nasjonalparkane [[Reinheimen]] og [[Breheimen]] vart opna ([[2006]] og [[2009]]). Det meste av høgfjellsområdet til Skjåk almenning er inkludert i desse nasjonalparkane.

== Kultur, kunst og handverk ==

Det er etter måten talrike funn av gjenstandar frå jernaldergraver i bygda, men det er vanskeleg å slå fast kor mykje av dette – om noko - som har vore produsert i bygda. Frå 1500- og 1600-talet er det bevart mange biletvevnader ([[Leksikon:Flamsk|flamskvev]]), mest med bibelske motiv. Desse har utan særleg tvil vore skapte av folk i Skjåk og grannebygdene. Særleg frå andre halvparten av 1700-talet har treskjerarkunsten vorte eit dominerande uttrykk innan kunst- og husflidsektoren, med namn som [[Skjåk-Ola]] (Ola Rasmussen Skjåk eller Teigroen 1744-1803) og [[Sylfest Nilsen Skrinde]] (1732-1785) blant dei fremste. Folkemusikken, særleg felespelet, har vore dyrka. Det mest kjende namnet her er [[Fel-Jakup]] eller Jakup Lom (1821-1876). Frå 1900-talet kan nemnast [[Torkjell Auale]] (1863-1940), [[Kristen Vang]] (1902-1979) og [[Rikard Skjelkvåle]] (1890-1976).

Det er to landskjende diktarar frå Skjåk, [[Tore Ørjasæter]] (1889-1968) og [[Jan-Magnus Bruheim]] (1914-1988)

== Ordførarar ==

Medan Skjåk var ein del av [[Lom kommune]] frå 1838 til 1865, var ingen av ordførarane frå Skjåk. Derimot var skjåkverane [[Ola Persen Ånstad]] (haugianaren "Ånstad-Sygn") og [[Ole Sivertsen Hyrve]] varaordførarar. I det fyrste tiåret som sjølvstendig kommune vart soknepresten [[Otto Ottesen]] vald til ordførar. Etter hans tid har det vore ein overveldande dominans av gardbrukarar i rekkja, knytta til [[Venstre]] og [[Bondepartiet]]/[[Senterpartiet]]. Den einaste arbeidaren blant ordførarane har vore [[Ole O. Langleite]], og han er også den eine av berre to sosialistiske ordførarar i ei bygd der Arbeidarpartiet og Bondepartiet/Senterpartiet har vore nokså jamvektige alt frå 1930-åra av. Den fyrste og hittil einaste kvinneleg ordføraren er [[Margit Grimstad Lien]] (1988-1995).

== Kjende personar frå Skjåk ==

* [[Jan Magnus Bruheim]] (1914-1988)

* [[Fel-Jakup]] (1821-1876), felespelar

== Kjelder og litteratur ==

* Hosar, Hans P.: Skjåk bygdebok, 1-3, Skjåk kommune 1994, 1995, 1998  

* [http://www.skjaak.kommune.no/ Skjåk kommune sin nettstad]