Skyldeigesystemet: Forskjell mellom sideversjoner

'''Skyldeigesystemet''' er ei moderne nemning på det rådande jordeigedomssystemet, eller snarare sjølve jordeigedomsomgrepet, i Noreg i tidleg nytid. Systemet har røter attende til mellomalderen, blir modifisert over tid og gradvis avvikla på [[1700-tallet|1700-]] og det tidlege [[1800-tallet|1800-talet]], parallelt med overgangen til sjølveige.   

Sjølve nemninga «skyldeige» eller «parts- og skyldeeigesystemet» vart lansert av [[Andreas Holmsen]] i 1961<ref>Holmsen, Andreas 1966 (1961) side 223</ref> Han framstiller kjernen i omgrepet slik: ”Eiendomsretten var en rett til leieavgift.” Denne erkjenninga kan gjere det lettare både å forstå det særeigne ved jordeigedomsomgrepet i tidleg nytid, og å jamføre norske tilhøve med førmoderne eigedomstilhøve også i andre land. I dansk og svensk historiografi kan ein støyte på tilnærma identiske formuleringar: ”[ejendommen] vil i realiteten sige: retten til jordrente”<ref>Bernhild og Jensen 1978:71</ref> og ”att äga jord var väsentligen at äga ränta av jord.”<ref>Herlitz, L. 197:154.</ref> Men ein finn ulike forståingar av  fenomenet blant historikarane. Særleg frå historikarar i dei andre nordiske landa blir det stilt spørsmål om kor fruktbart omgrepet er.<ref>Sjå t.d. debatt mellom den svenske historikaren Maria Ågren og den norske historikaren Knut Dørum i (Dansk) Historisk tidsskrift bind 102 (København 2002)</ref>

Det som  kjenneteiknar det norske skyldeigesystemet er, i tilslutning til Holmsen og andre historikarar som nyttar omgrepet, fyrst og fremst følgjande:

*Det var eit sterkt utbreidd ''partseige'' (fleire eigarar til ein og same gard, ei og same driftseining). Eigedomsretten var prinsipielt knytt til landskyldpartar, ikkje til det konkrete gardsbrulet. «Det kunne hete at en eier hadde sin part ”steint og reint”, dvs. avmerket med merkesteiner og åkerreiner. Men normalt kunne partseieren ikke peke på noen del av gården som sin eiendom. Det han faktisk eide, var sin del av gårdens landskyld.» <ref>Holmsen, A. 1966 (1961) side 223).</ref>

*Eigedomsretten til skyldpartane var gradert i partar med og utan [[Leksikon:Bygsel|bygselrett]]. Eigedomspartar med bygselrett er det som kjem nærast ei moderne eigedomsform som inneber at a) retten til avkastinga av jorda, b) råderett over bruken (derunder om garden skal leigast ut eller drivast for eiga rekning) og c) retten til avhending fell saman hjå ein og same eigar. Men sjølv med bygsel var eigars rådvelde over garden avgrensa, særleg når garden var utleigd. Leiglendingen hadde etter lova rett på [[Leksikon:Leilending|livstidsfeste]], så sant ikkje eigaren sjølv kunne godtgjere at han trong garden til eige bruk etter [[Leksikon:Buslitsmann|buslitsregelen]]

Skyldeigesystemet gjer at sjølveigaromgrepet blir fleirtydig. Ein gardbrukar kunne eige a) heile garden aleine b) ein part med bygselrett i heimegarden, c) ein part laus landskyld i heimegarden eller kanskje d) ikkje noko i heimegarden. Det fyrste tilfellet a) kjem nærast det vi i dag tenkjer på som «sjølveigar». I praksis er også tilfellet b) godt overeinsstemmande med eit moderne sjølveigaromgrep, sjølv om brukaren her betalte avgift som [[Leksikon:Leilending|leiglending]] av den luten av landskylda på garden han ikkje åtte. Men i båe tilfella c) og d) må for alle praktiske føremål vedkomande gardbrukar karakteriserast som leiglending. Men c) kan med god grunn leggjast til «sjølveiget» i utrekningar over fordeling av jordeigedomen på eigargrupper. Dermed kan det lett bli sprik mellom prosentane av høvesvis ''sjølveigarar'' og [[sjølveige]] i ei bygd.