Veiledere, Administratorer
9 136
redigeringer
Justering
(Illustrasjon) |
(Justering) |
||
| Linje 16: | Linje 16: | ||
Stand brukt om juridisk-politisk definerte korporasjonar heiter på engelsk ''estate'' («Estates of the Realm» = «riksstender»), på fransk ''etat'', båe med opphav i det latinske status. Fransk ''etat'' har dessutan eit mangfald av andre tydingar, derunder to som er særleg relevante i denne samanhengen: «stat» og «etat» (som i politietaten). | Stand brukt om juridisk-politisk definerte korporasjonar heiter på engelsk ''estate'' («Estates of the Realm» = «riksstender»), på fransk ''etat'', båe med opphav i det latinske status. Fransk ''etat'' har dessutan eit mangfald av andre tydingar, derunder to som er særleg relevante i denne samanhengen: «stat» og «etat» (som i politietaten). | ||
Stender brukt om samfunnsgrupper i meir generell tyding, heiter derimot på engelsk helst ''orders'' (''society of orders'' = standssamfunn) og tilsvarande på fransk, ''ordres'' (''société d’ordres'' = standssamfunn). Men i eit anna romansk språk, spansk, heiter standssamfunn ''sociedad estamental''. Det er laga av ''estamento'' = (politisk) stand (stender i den spanske stenderforsamlinga Cortes). Estamento blir nytta vekselsvis med ''estado'', og dei to har etymologisk same rot, latin ''stare'' = å stå. | Stender brukt om samfunnsgrupper i meir generell tyding, heiter derimot på engelsk helst ''orders'' (''society of orders'' = standssamfunn) og tilsvarande på fransk, ''ordres'' (''société d’ordres'' = standssamfunn). Men i eit anna romansk språk, spansk, heiter standssamfunn ''sociedad estamental''. Det er laga av ''estamento'' = (politisk) stand (stender i den spanske stenderforsamlinga Cortes). Estamento blir nytta vekselsvis med ''estado'', og dei to har etymologisk same rot, latin ''stare'' = å stå. (Også eit ord med ei heilt anna rot vart rett nok brukt om stenderrepresentasjonen i Spania, nemleg ''brazo'' = «arm», «grein» - «brazos del rein» = riksstender.) | ||
I tidleg nytid glei nemningane stand og stat over i kvarandre også i det danske språket. [[Arent Berntsen]] skriv i [[Danmarckis oc Norgis Fructbar Herlighed]] om «Værie-staten» (verjestanden: adel, militær og sivil øvrigheit), «Lære-staten» (presteskap, professorar og andre intellektuelle) og «Nære-staten» (borgarskap, bønder og kanskje arbeidsfolk og «menige allmue» i det store og heile). | I tidleg nytid glei nemningane stand og stat over i kvarandre også i det danske språket. [[Arent Berntsen]] skriv i [[Danmarckis oc Norgis Fructbar Herlighed]] om «Værie-staten» (verjestanden: adel, militær og sivil øvrigheit), «Lære-staten» (presteskap, professorar og andre intellektuelle) og «Nære-staten» (borgarskap, bønder og kanskje arbeidsfolk og «menige allmue» i det store og heile). | ||
| Linje 31: | Linje 31: | ||
Trestandslæra vart så tilpassa det kristne føydalsamfunnet og gjennomgripande praktisk implementert i europeisk mellomalder og tidleg moderne tid. Adel og presteskap utgjorde da dei to øvste og fornemste stendene. Funksjonsfordelinga av politikk, militærmakt, lærdom og kultus vart dermed noko annleis enn hjå Platon. Kva for ein av dei to stendene adel og presteskap som har vore rangert øvst i prestisjesystemet, har veksla. I katolske land har presteskapet tendert mot å vere den fremste, så som i Frankrike før revolusjonen. I [[Leksikon:Adel|artikkelen om adel]] i [[Norsk historisk leksikon]] blir det påpeikt at reformasjonen og sjølvstendetapet i 1536/37 gjorde at adelen overtok presteskapets tidlegare posisjon som den leiande stand i Noreg. | Trestandslæra vart så tilpassa det kristne føydalsamfunnet og gjennomgripande praktisk implementert i europeisk mellomalder og tidleg moderne tid. Adel og presteskap utgjorde da dei to øvste og fornemste stendene. Funksjonsfordelinga av politikk, militærmakt, lærdom og kultus vart dermed noko annleis enn hjå Platon. Kva for ein av dei to stendene adel og presteskap som har vore rangert øvst i prestisjesystemet, har veksla. I katolske land har presteskapet tendert mot å vere den fremste, så som i Frankrike før revolusjonen. I [[Leksikon:Adel|artikkelen om adel]] i [[Norsk historisk leksikon]] blir det påpeikt at reformasjonen og sjølvstendetapet i 1536/37 gjorde at adelen overtok presteskapets tidlegare posisjon som den leiande stand i Noreg. | ||
«Tredjestanden», dei som «arbeidde», skilde seg sterkt frå dei to øvste stendene. For det fyrste bestod den arbeidande stand av ein ulikt mykje større del av befolkninga. Adel og presteskap utgjorde dei fleste stader berre ein ubetydeleg andel statistisk sett. Tredjestanden omfatta dessutan mange ulike yrkesgrupper og sjikt, og kan best definerast negativt som dei i samfunnet som ikkje var adelege og ikkje geistlege (altså allmugen, «commoners» = vanleg folk). Men i praksis, og iallfall som «politisk» korporasjon, var det vel å merke berre dei ikkje-adelege og ikkje-geistlege ''sjølvstendig næringsdrivande'' som vart medrekna, dvs. dei med [[Leksikon:Borgerskap|handels-, handverkar- eller skipparborgarskap]] i byane og gardbrukarar på landet. Representasjonsmyndet var dessutan uløyseleg knytta til ''husbondsstatus''. Familiemedlemmer, sveinar og lærlingar, tenestefolk, husmenn og andre arbeidarar vart sedde som avhengige vedheng til dei husbondane som skulle representere tredjestanden. | «Tredjestanden», dei som «arbeidde», skilde seg sterkt frå dei to øvste stendene. For det fyrste bestod den arbeidande stand av ein ulikt mykje større del av befolkninga. Adel og presteskap utgjorde dei fleste stader berre ein ubetydeleg andel statistisk sett. Tredjestanden omfatta dessutan mange ulike yrkesgrupper og sjikt, og kan best definerast negativt som dei i samfunnet som ikkje var adelege og ikkje geistlege (altså allmugen, «commoners» = vanleg folk). Men i praksis, og iallfall som «politisk» korporasjon, var det vel å merke berre dei ikkje-adelege og ikkje-geistlege ''sjølvstendig næringsdrivande'' som vart medrekna, dvs. dei med [[Leksikon:Borgerskap|handels-, handverkar- eller skipparborgarskap]] i byane og gardbrukarar på landet. Representasjonsmyndet var dessutan uløyseleg knytta til ''husbondsstatus''. Familiemedlemmer, sveinar og lærlingar, tenestefolk, husmenn og andre arbeidarar vart sedde som avhengige vedheng til dei husbondane som skulle representere tredjestanden. Innan alle stender stod kvinnene i andre rekkje i pakt med den patriarkalske tankegangen som gjennomsyra standssamfunnet. Unntaka som stadfesta den fundamentale husbondsmakta var enkjer etter gardbrukarar, borgarar og jamvel lensinnehavarar før 1660, som kunne bli tillagde husbondsrettar i den verksemda dei overtok etter den avlidne ektemannen. | ||
I kor stor grad bøndene var offisielt representerte blant riksstendene varierte sterkt frå land til land. Liveigne og bønder elles som var underkasta adelege eller geistlege herskapsrettar (seigneurial- eller føydalrettar), var haldne utanfor, for så vidt analogt med Platons utelating av slavane frå antikkens statsorden. I Noreg var husbondar på alle sjølvstendige (matrikulerte) gardsbruk inkluderte, anten gardane var sjølveigde eller leiglendingsgods, små eller store. Bøndene som «riksstand» kan seiast å ha falle saman med dei som hadde fulle rettar på [[Leksikon:Bygdeting|bygdetinget]]. | I kor stor grad bøndene var offisielt representerte blant riksstendene varierte sterkt frå land til land. Liveigne og bønder elles som var underkasta adelege eller geistlege herskapsrettar (seigneurial- eller føydalrettar), var haldne utanfor, for så vidt analogt med Platons utelating av slavane frå antikkens statsorden. I Noreg var husbondar på alle sjølvstendige (matrikulerte) gardsbruk inkluderte, anten gardane var sjølveigde eller leiglendingsgods, små eller store. Bøndene som «riksstand» kan seiast å ha falle saman med dei som hadde fulle rettar på [[Leksikon:Bygdeting|bygdetinget]]. | ||