Veiledere, Administratorer, Skribenter
34 043
redigeringer
layout
(layout) |
|||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
{{ | {{innhold høyre}} | ||
Mange som bur i [[Sunnhordland]]sbygdene er etterkomarar frå dei norske storættene, eller adelsættene, som levde i denne landsdelen for 500-600 år sidan. Det er ætter som har sine røter langt tilbake, nokre heilt tilbake til den gamle lendermannstida. I Sunnhordland Årbok 1939 kommenterer Rasmus Høyland i ein artikkel som denne artikkelen byggjer på: {{sitat|Dette synest også i stor mun å ha sett sitt merke på mange ættegreiner ned gjenom tida. Og me kan vel sjå her òg noko av det verde som både arv og ættekjensla har å segja for folk.}} Ikkje minst for ein ættegranskar kan det vera stor stas og gje status i miljøet om han eller ho kan knyta slekta si til desse gamle adels- eller bondeættene. | |||
Mange som bur i | |||
== Frå adelsætt til bondeætt == | == Frå adelsætt til bondeætt == | ||
Frå byrjinga på 1500-talet gjekk det etter kvart ut med dei gamle norske adelsættene. Det skuldast ei rekkje årsaker. Ei hovudårsak var nok likevel at danske og tyske adelsmenn trengde inn i landet og fekk mykje makt, samstundes som dei også fekk støtte frå styresmaktene. Det vart sett inn danske embetsmenn, og som me veit gjekk politikken ut på å undertrykkja dei norske nasjonale kreftene i størst mogleg grad. Me det forsvann også den gamle norske adelen, sjølv om den såkalla lågadelen heldt seg ei tid. | Frå byrjinga på 1500-talet gjekk det etter kvart ut med dei gamle norske adelsættene. Det skuldast ei rekkje årsaker. Ei hovudårsak var nok likevel at danske og tyske adelsmenn trengde inn i landet og fekk mykje makt, samstundes som dei også fekk støtte frå styresmaktene. Det vart sett inn danske embetsmenn, og som me veit gjekk politikken ut på å undertrykkja dei norske nasjonale kreftene i størst mogleg grad. Me det forsvann også den gamle norske adelen, sjølv om den såkalla lågadelen heldt seg ei tid. | ||
Men det tydde ikkje det same som at den gamle byrgskapen vart vekke. Den tok dei med seg, jamvel om dei ytre kåra endra seg. Den dag i dag er det gjevt for einkvar lokal slektsgranskar å finna at dei stammar frå ei av dei gamle store bondeættene. Mykje av jordegodset vart også berga. Og som Rasmus Høyland uttrykkjer det: | Men det tydde ikkje det same som at den gamle byrgskapen vart vekke. Den tok dei med seg, jamvel om dei ytre kåra endra seg. Den dag i dag er det gjevt for einkvar lokal slektsgranskar å finna at dei stammar frå ei av dei gamle store bondeættene. Mykje av jordegodset vart også berga. Og som Rasmus Høyland uttrykkjer det: {{sitat|Og både den sterke ættekjensla som dei hadde, og det at dei vart sitjande sjølveigarar på gardane sine, det gav dei ein styrke og ein stødleik, som gjorde at fleire av desse ættegreinene dei var i lange tider som berande krefter i så mange av Sunnhordlandsbygdene.}} | ||
Dei største av desse ættene er Ænesætta, | Dei største av desse ættene er Ænesætta, Galtætta, Brandvikætta, Smørsætta og Rustungætta. Dei tre førstnemnde ættene var opphavleg truleg av ei og same ætt. Elles var alle desse ættene samanbundne ved giftarmål, så det er stundom vanskeleg å halda dei frå kvarandre. | ||
Dei tre førstnemnde ættene var opphavleg truleg av ei og same ætt. Elles var alle desse | |||
ættene samanbundne ved giftarmål, så det er stundom vanskeleg å halda | |||
kvarandre. | |||
= Ænesætta = | == Ænesætta == | ||
Det vert sagt at ætta sin stamfar heitte Gaut på [[Ænes]]. Han var av gammal lendermannsætt, og var sjølv lendermann under kong Magnus Erlingsson i 1160-åra. Han budde på Ænes i [[Kvinnherad]] og åtte mykje jordegods, ikkje berre i Sunnhordland og [[Hardanger]], men også andre stader. Og frå han er det ei stor og vidt utgreina ætt både i Sunnhordland og elles i landet. | |||
Odd Handegård diskuterer i ''Vår felles slektshistorie'' påstanden om at Gaut kom frå Ænes, og viser i samband med det til ein artikkel av Hallvard Magerøy: «Urnes stavkyrkje, Ornes-ætta og Ornes-godset» (Historisk Tidsskrift 2/88) der det vert argumentert for at Gaut kom frå Ornes i Sogn og ikkje frå Ænes, med utgangspunkt i P.A. Munch. | |||
Odd Handegård diskuterer i Vår felles slektshistorie påstanden om at Gaut kom frå Ænes, og viser i samband med det til ein artikkel av Hallvard Magerøy: «Urnes stavkyrkje, Ornes-ætta og Ornes-godset» ( | |||
Me veit ikkje stort om Gaut sjølv. Men han hadde to søner som me veit noko meir om. | Me veit ikkje stort om Gaut sjølv. Men han hadde to søner som me veit noko meir om. | ||
== Jon Gautson og Munan Gautson == | === Jon Gautson og Munan Gautson === | ||
Båe desse var også lendermenn. Og som dei fleste av storættene i landet elles på den tid var også dei med Magnus Erlingsson i striden mot kong Sverre. Både Jon og Munan er nemnde som skipsstyrarar i slaget ved Nordnes i Bjørgvin 1180. Og det er truleg at Jon fekk sin bane der. For etter slaget høyrer ein ikkje noko meir om han. Men Munan var framleis ein av Magnus sine menn. I slaget ved Norefjorden i Sogn i 1184 der Magnus Erlingsson fall, var det Munan som styrde skipet "Reinen". Han er ikkje serskild nemnd mellom dei hovdingane som fall saman med Magnus. Men me høyrer ikkje noko til han seinare. Så det er vel mest truleg at han fekk banen sin der, han òg meiner Rasmus Høyland i Gamle ætter i Sunnhordland. | Båe desse var også lendermenn. Og som dei fleste av storættene i landet elles på den tid var også dei med Magnus Erlingsson i striden mot kong Sverre. Både Jon og Munan er nemnde som skipsstyrarar i slaget ved Nordnes i Bjørgvin 1180. Og det er truleg at Jon fekk sin bane der. For etter slaget høyrer ein ikkje noko meir om han. Men Munan var framleis ein av Magnus sine menn. I slaget ved Norefjorden i Sogn i 1184 der Magnus Erlingsson fall, var det Munan som styrde skipet "Reinen". Han er ikkje serskild nemnd mellom dei hovdingane som fall saman med Magnus. Men me høyrer ikkje noko til han seinare. Så det er vel mest truleg at han fekk banen sin der, han òg meiner Rasmus Høyland i Gamle ætter i Sunnhordland. | ||
Odd Handegård peikar i Vår felles slektshistorie s. 180 på at det | Odd Handegård peikar i ''Vår felles slektshistorie'' s. 180 på at det {{sitat|er sannsynlig at Munan overlevde de blodige slagene ved Nordnes (1181) og ved Fimreite (1184), men ingen etterkommere er nevnt etter ham. Også Jon deltok i slaget ved Nordnes i 1181 der omlag 360 mann ble drept på begge sider i dette slaget mellom Magnus Erlingson og Sverre. Ettersom Jon ikke er nevnt i sagalitteraturen etter 1181, har det vært antatt at han ble drept ved Nordnes. Noen dokumentasjon ut over dette finnes imidlertid ikke.}} | ||
=== Arnbjørn Jonsson, Åskjell Jonsson og Gaut Jonsson === | |||
Jon Gautsson hadde etter tradisjonen tre søner. | Jon Gautsson hadde etter tradisjonen tre søner. | ||
Åskjell vart bisp. Han var først kongen sin kapellan. I 1226 vart han bisp i Stavanger. Og | Åskjell vart bisp. Han var først kongen sin kapellan. I 1226 vart han bisp i [[Stavanger]]. Og døydde der i 1254. Han var med ved kong Håkons kroning i Bjørgvin i 1247. Og han stod svært høgt hos kongen. Som eit døme på det kan dette nemnast: Magnus Erlingsson hadde i si tid "skjenket" Stavanger by til [[St. Svithuns katedral]], kyrkja der. Men denne gåva hadde | ||
døydde der i 1254. Han var med ved kong Håkons kroning i Bjørgvin i 1247. Og han stod | på eit eller anna vis kome vekk frå kyrkja att. Og kong Håkon stadfeste då om att denne same gåva «''ifølge Askels sin vens bøn''», som det heiter. | ||
svært høgt hos kongen. Som eit døme på det kan dette nemnast: Magnus Erlingsson hadde i si | |||
tid "skjenket" Stavanger by til St. Svithuns katedral, kyrkja der. Men denne gåva hadde | |||
på eit eller anna vis kome vekk frå kyrkja att. Og kong Håkon stadfeste då om att denne same gåva | |||
Arnbjørn var den eldste av desse tre brørne. Han var fostra opp hos den kjende bisp Nicolaus Arnesson i Oslo, | Arnbjørn var den eldste av desse tre brørne. Han var fostra opp hos den kjende bisp Nicolaus Arnesson i Oslo, [[bagler|baglar]]bispen. Han synest også å ha halde seg mest på Austlandet, og helst hatt lite å gjera med ætta si i Sunnhordland. Kan hende var han òg berre ein halvbror til dei andre to. Han var ein djerv og dugleg mann, og ein av dei fremste hovdingane i baglarpartiet. | ||
Straks før jul i 1207 kom Arnbjørn med baglarflåten frå Bjørgvin. Og komne søretter forbi Langenuen ved Stord tok dei inn i Hystadvika og la seg til der om kvelden. Same dagen var birkebeinarane komne inn Bømlafjorden og hadde lagt seg til i Eldøysundet med sine skip. Men utpå kvelden fór dei så med ein del av flåten sin over til Tittelsnes for betre å passa opp baglarane, når desse skulle ut fjorden. Men om natta rodde også baglarane over til Tittelsnes. Og Arnbjørn var den første som nådde fram. Men ettersom det var så mørkt at dei ikkje kunne skilja ven frå uven, så vart det berre eit heilt røre av dette. Og det enda med at den eine rømde frå den andre. | Straks før jul i 1207 kom Arnbjørn med baglarflåten frå [[Bjørgvin]]. Og komne søretter forbi Langenuen ved Stord tok dei inn i Hystadvika og la seg til der om kvelden. Same dagen var birkebeinarane komne inn Bømlafjorden og hadde lagt seg til i Eldøysundet med sine skip. Men utpå kvelden fór dei så med ein del av flåten sin over til Tittelsnes for betre å passa opp baglarane, når desse skulle ut fjorden. Men om natta rodde også baglarane over til Tittelsnes. Og Arnbjørn var den første som nådde fram. Men ettersom det var så mørkt at dei ikkje kunne skilja ven frå uven, så vart det berre eit heilt røre av dette. Og det enda med at den eine rømde frå den andre. | ||
Arnbjørn var elles stendig på farten som baglarhovding. I eit slag ved Tunsberg vart han | Arnbjørn var elles stendig på farten som baglarhovding. I eit slag ved Tunsberg vart han såra i halsen av eit spyd, men kom seg att. Men etter kvart var det fleire av baglarhovdingane som tok til å trøytna av all denne striden. Og ved ein samankomst i Oslo 1218 var det nokon av dei som gav opp det gamle partiet og gjekk kong Håkon til handar. Mellom desse var også Arnbjørn. Han vart no ein av Håkon sine menn, og fekk av kongen [[Borgesyssel]] som len. Og heretter er han å finna også mellom kongen sine rådgjevarar. Men den lange striden med kongsemner og deira parti var det enno ikkje slutt med. Og Arnbjørn sin dugleik som | ||
såra i halsen av eit spyd, men kom seg att. Men etter kvart var det fleire av baglarhovdingane | krigshovding var det framleis bruk for. Både med ribbungane og med varbelgane hadde han fleire trefningar. Og det var i denne striden han dreiv det endå til det å dra ikkje mindre enn 13 skip opp etter Glåma og heilt opp i Mjøsa. Men han var no ein gammal mann alt. | ||
som tok til å trøytna av all denne striden. Og ved ein samankomst i Oslo 1218 var det nokon | |||
av dei som gav opp det gamle partiet og gjekk kong Håkon til handar. Mellom desse var også | |||
Arnbjørn. Han vart no ein av Håkon sine menn, og fekk av kongen Borgesyssel som len. Og | |||
heretter er han å finna også mellom kongen sine rådgjevarar. Men den lange striden med | |||
kongsemner og deira parti var det enno ikkje slutt med. Og Arnbjørn sin dugleik som | |||
krigshovding var det framleis bruk for. Både med ribbungane og med varbelgane hadde han | |||
fleire trefningar. Og det var i denne striden han dreiv det endå til det å dra ikkje mindre enn | |||
13 skip opp etter Glåma og heilt opp i Mjøsa. Men han var no ein gammal mann alt. | |||
Arnbjørn døydde i 1240. Det var ålmenn sorg over hans død. For alle var samde om, seier P. A. Munch, | Arnbjørn døydde i 1240. Det var ålmenn sorg over hans død. For alle var samde om, seier P. A. Munch, «''at hans lige ei fandtes blandt alle daværende lendermænd''». Då han hadde svore kong Håkon truskap, så hadde denne heller ikkje nokon meir pålitande mann enn han. | ||
kong Håkon truskap, så hadde denne heller ikkje nokon meir pålitande mann enn han. | |||
Gaut ( | Gaut (fødd ca. 1190) var mykje yngre enn broren Arnbjørn, og hadde heile tida hatt heimstaden sin i Sunnhordland, ser det ut til. Han òg var lendermann. Og likeins kongen sin rådgjevar. Og han var halden for den gjævaste hovding i heile [[Gulatingslagen]], seiast det. Han budde på Mel i Kvinnherad, og er difor nemnd som Gaut Jonsson på Mel. Han åtte både Mel og Hatteberg og Semb (Seim). Og likeins ættegarden Ænes. Han var heile tida med kong Håkon. Og han må ha vore ein både dugande og klok mann. For me veit at hertug Skule rekna Gaut Jonsson som ein av dei farlegaste motstandarane sine mellom kongen sine menn. | ||
Sunnhordland, ser det ut til. Han òg var lendermann. Og likeins kongen sin rådgjevar. Og han | |||
var halden for den gjævaste hovding i heile Gulatingslagen, seiast det. Han budde på Mel i | |||
Kvinnherad, og er difor nemnd som Gaut Jonsson på Mel. Han åtte både Mel og Hatteberg og | |||
Semb (Seim). Og likeins ættegarden Ænes. Han var heile tida med kong Håkon. Og han må | |||
ha vore ein både dugande og klok mann. For me veit at hertug Skule rekna Gaut Jonsson som | |||
ein av dei farlegaste motstandarane sine mellom kongen sine menn. | |||
Gaut var ein god ven med Sturlungane på Island. Men ikkje med Snorre - Snorre var | Gaut var ein god ven med Sturlungane på Island. Men ikkje med Snorre - Snorre var med hertug Skule. Og han laga endå ei spottevisa om Gaut for det han var einøygd. Men med dei andre Sturlungane var det venskap. Me veit såleis at då Sturdla Thordsson kom til Bjørgvin i 1263, så var Gaut Jonsson ein av dei første han fann vegen til. Det er denne same Sturdla Thorsson som har skrive sogene både om Håkon Håkonsson og om Magnus Lagabøtar. | ||
med hertug Skule. Og han laga endå ei spottevisa om Gaut for det han var einøygd. Men | |||
med dei andre Sturlungane var det venskap. Me veit såleis at då Sturdla Thordsson kom til | |||
Bjørgvin i 1263, så var Gaut Jonsson ein av dei første han fann vegen til. Det er denne same | |||
Sturdla Thorsson som har skrive sogene både om Håkon Håkonsson og om Magnus | |||
Lagabøtar. | |||
Også Gaut var ein av dei lendermenn som var med i 1247, då kong Håkon vart krona. Og | Også Gaut var ein av dei lendermenn som var med i 1247, då kong Håkon vart krona. Og som eit døme på den tiltru kongen hadde til han kan nemnast at då Håkon i 1263 tok ut på si vesterhavsferd, så var Gaut ein av dei to lendermenn som han let vera heime som rådgjevar for sonen Magnus. | ||
som eit døme på den tiltru kongen hadde til han kan nemnast at då Håkon i 1263 tok | |||
ut på si vesterhavsferd, så var Gaut ein av dei to lendermenn som han let vera heime som | |||
rådgjevar for sonen Magnus. | |||
Odd Handegård peikar i Vår felles slektshistorie på at påstanden om at desse var brødre kan diskuterast. Ein tekstvariant av Soga om Håkon Håkonson (Kungliga biblioteket, Stockholm) fortel to gonger at Arnbjørn og Gaut er brødre. Anna kjeldemateriale er tvetydig og er stadig gjenstand for diskusjon. I denne diskusjonen er det også teke med ein fjerde bror, Gunnbjørn/Guttorm. | Odd Handegård peikar i ''Vår felles slektshistorie'' på at påstanden om at desse var brødre kan diskuterast. Ein tekstvariant av Soga om Håkon Håkonson (Kungliga biblioteket, Stockholm) fortel to gonger at Arnbjørn og Gaut er brødre. Anna kjeldemateriale er tvetydig og er stadig gjenstand for diskusjon. I denne diskusjonen er det også teke med ein fjerde bror, Gunnbjørn/Guttorm. | ||
== Finn Gautsson og Gaut Gautsson == | === Finn Gautsson og Gaut Gautsson === | ||
Gaut Jonsson døydde i 1270. Han let etter seg to søner: Finn Gautsson og Gaut Gautsson (også kalla Gaut unge). | Gaut Jonsson døydde i 1270. Han let etter seg to søner: Finn Gautsson og Gaut Gautsson (også kalla Gaut unge). | ||
| Linje 91: | Linje 52: | ||
Broren Gaut var baron frå 1277 og budde på Hatteberg. Det er ikkje stort me veit om han. Han synest ha halde seg mest heime. Me veit heller ikkje kva tid han døydde. Men det må ha vore før 1306. For frå det året har me ein kontrakt som enkja hans, Katarina Ivarsdotter på "Loghalo" (truleg garden Loglo i Leinstrand, Sør-Trøndelag), gjorde med bispen Arne i Bjørgvin. Ved denne kontrakten let ho bispen og bispegarden få til eiga 20 månads matbol i garden Nerheim i Granvin sokn i Hardanger, ein gard som var mannen sitt odelsgods og som han hadde gjeve til henne. Og for dette skulle ho ha "bord for livstid" i bispegarden. | Broren Gaut var baron frå 1277 og budde på Hatteberg. Det er ikkje stort me veit om han. Han synest ha halde seg mest heime. Me veit heller ikkje kva tid han døydde. Men det må ha vore før 1306. For frå det året har me ein kontrakt som enkja hans, Katarina Ivarsdotter på "Loghalo" (truleg garden Loglo i Leinstrand, Sør-Trøndelag), gjorde med bispen Arne i Bjørgvin. Ved denne kontrakten let ho bispen og bispegarden få til eiga 20 månads matbol i garden Nerheim i Granvin sokn i Hardanger, ein gard som var mannen sitt odelsgods og som han hadde gjeve til henne. Og for dette skulle ho ha "bord for livstid" i bispegarden. | ||
Gaut hadde ikkje born med Katrina. Men han må ha vore gift før, og også hatt born med første kona. Kven ho var, det veit me ikkje. Men far hennar har truleg vore ein Tore. For den neste eigaren på Hatteberg heitte Tore. | Gaut hadde ikkje born med Katrina. Men han må ha vore gift før, og også hatt born med første kona. Kven ho var, det veit me ikkje. Men far hennar har truleg vore ein Tore. For den neste eigaren på Hatteberg heitte Tore. Og når ein så legg merke til at denne Tore hadde ein son som heitte Greip, så ligg det nær å tru at Gaut si første kone har vore ei dotter til ein Tore Greipsson i Hardanger (n. 1257). Den nemnde Tore på Hatteberg hadde forutan sonen Greip også ein son som heitte Ivar. Han budde på Hatteberg. Og son hans att var Greip Ivarsson som var [[Leksikon:sysselmann|sysselmann]] på Færøyane i slutten av det 14. hundreåret. | ||
Som nemnd før hadde denne ætta mykje jordegods både i Sunnhordland og andre stader. Men fleire av Greip Ivarsson sine gardar kom vekk frå han. I 1383 då han skulle reisa til Færøyane, pantsette han til fehirden i Bjørgvin (Erlend Philippusson av Losna) to gardar på Voss: Geirastad og øvre Rykken. Og i 1399 då han var heime i Noreg ein tur, nemner han i eit brev, dagsett i Skien 12 mai det året, at han har kjøpt av "hederlig ridder min kiere frende" hr. Gaute Eriksson eit skip for 200 mark og 24 pakkar færøyisk vadmel, og at han til sikring for kjøpesummen gjev til Gaute som pant 4 mannsverk i Hatteberg og 3,5 mannsverk 7,5 m. m. bol i Hausom i Kinsarvik. Og vidare "oploder" han til Gaute all retten sin i Aga og Jåstad i Ullensvang og i Kjerland i Kvinnherad og i alt sitt gods på Færøyane og Hjaltland. Ein kan ikkje sjå at dette godset vart innløyst. Og det kom såleis over til Gaute Eriksson og settlingane hans. Ein kan heller ikkje sjå at Greip har late etter seg livservingar. Etter 1399 er han ikkje nemnd. | Som nemnd før hadde denne ætta mykje jordegods både i Sunnhordland og andre stader. Men fleire av Greip Ivarsson sine gardar kom vekk frå han. I 1383 då han skulle reisa til Færøyane, pantsette han til fehirden i Bjørgvin (Erlend Philippusson av Losna) to gardar på Voss: Geirastad og øvre Rykken. Og i 1399 då han var heime i Noreg ein tur, nemner han i eit brev, dagsett i Skien 12 mai det året, at han har kjøpt av "hederlig ridder min kiere frende" hr. Gaute Eriksson eit skip for 200 mark og 24 pakkar færøyisk vadmel, og at han til sikring for kjøpesummen gjev til Gaute som pant 4 mannsverk i Hatteberg og 3,5 mannsverk 7,5 m. m. bol i Hausom i Kinsarvik. Og vidare "oploder" han til Gaute all retten sin i Aga og Jåstad i Ullensvang og i Kjerland i Kvinnherad og i alt sitt gods på Færøyane og Hjaltland. Ein kan ikkje sjå at dette godset vart innløyst. Og det kom såleis over til Gaute Eriksson og settlingane hans. Ein kan heller ikkje sjå at Greip har late etter seg livservingar. Etter 1399 er han ikkje nemnd. | ||
| Linje 440: | Linje 401: | ||
= Litteratur = | == Litteratur / Kjelde == | ||
Artikkelen byggjer på ein redigert versjon av artikkelen ” Gamle ætter i Sunnhordland” av prost Rasmus Høyland, trykt i Sunnhordland Årbok 1939. Rasmus Høyland var fødd på Stord 1865. Han vart prost i Lista prosti frå 1920. | Artikkelen byggjer på ein redigert versjon av artikkelen ” Gamle ætter i Sunnhordland” av prost Rasmus Høyland, trykt i Sunnhordland Årbok 1939. Rasmus Høyland var fødd på Stord 1865. Han vart prost i Lista prosti frå 1920. | ||