276 462
redigeringer
m
Robot: Endrer mal: Thumb høyre
(lett redigering) |
m (Robot: Endrer mal: Thumb høyre) |
||
| (9 mellomliggende versjoner av 4 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
<onlyinclude>{{thumb | <onlyinclude>{{thumb|Tore Ørjasæter ung.jpg|Tore Ørjasæter som ung mann (1906)|Johan von der Fehr}}'''[[Tore Ørjasæter]]''' (fødd i [[Skjåk]] 8. mars 1886, død på [[Lillehammer]] 29. februar 1968) var forfattar. Fyrst og fremst var han lyrikar og dramatikar, men han har også gjeve ut ein roman og to essayistiske reiseskildringar. Enda han levde størsteparten av livet sitt utanfor Skjåk, var han tett knytt til fødebygda. Heimegrenda [[Bråtå]] og oppveksten der har gjeve motiv og bilete til mykje av diktinga hans. Sentrale tema i dikt og drama er tilhøvet mellom vilje og lagnad, modernitet og tradisjon, det kreative menneskets fridom og rett til utfalding versus medmenneskeleg ansvar og nestekjærleik. Dessutan utspelar det seg ein kjønnskamp i fleire av hovudverka hans. Dei mest kjende og omtykte enkeltdikta frå Ørjasæters hand er venteleg «Malmfuru», «Elgen», og ikkje minst «Vestland, Vestland» - det siste tonesett av [[Sigurd Førsund]] og gjort til folkeeige gjennom [[Sissel Kyrkjebø]] si innspeling.</onlyinclude> | ||
== Bakgrunn, oppvekst og skulegang == | == Bakgrunn, oppvekst og skulegang == | ||
{{thumb | {{thumb|Skjaak des 2012 Slette 2.jpg|Barndomsheimen til Tore Ørjasæter, Slette i Bråtå. Husa er frå 1829 og 1841. Dei ligg kloss inn til bilvegen gjennom grenda. Uthus og nye våningshus ligg nedanfor vegen i det bratte lendet.|Hans P. Hosar, desember 2012.}} | ||
{{thumb | {{thumb|Skjaak des 2012 Torestugu 1.jpg|Heimen som Tore og Aaslaug Ørjasæter bygde seg i Bråtå ca. 1930. Huset er ei gammal stugu frå 1797 som dei fekk flytta frå barndomsheimen hans, Slette. Lokalt går heimen berre under namnet Torestugu, men heiter offisielt Ørjasæter|Hans P. Hosar, desember 2012.}} | ||
Tore Ørjasæter var fødd på garden Slette i Bråtågrenda i 1886. Bråtå er ei noko avsides fjellgrend, 700-800 meter over havet, opp mot skoggrensa. Dei fyrste gardsbruka, deriblant Slette, vart rydda i [[Skjåk Almenning|ålmenninga]] der i fyrste halvparten av 1700-talet. | Tore Ørjasæter var fødd på garden Slette i Bråtågrenda i 1886. Bråtå er ei noko avsides fjellgrend, 700-800 meter over havet, opp mot skoggrensa. Dei fyrste gardsbruka, deriblant Slette, vart rydda i [[Skjåk Almenning|ålmenninga]] der i fyrste halvparten av 1700-talet. | ||
Far til Tore, [[Hans Magnus Ørjasæter]], var lærar og hadde gardsbruket attåt. Han var vestlending, frå [[Geiranger]], men var ikkje «vestlandslærar» i den klisjémessige tydinga «radikal venstre- og norskdomsmann». H.M. Ørjasæter tilhøyrde tvert i mot høgrefløya i lokal- og rikspolitikken, i krinsen rundt kyrkjesongar [[Ole Lund]]. Både Lund og Hans Magnus Ørjasæter var blant dei kristenkonservative underskrivarane av [[Gisle Johnson]]s «Opraab til Christendommens Venner i vort Land» frå 1883, som var ei sterk åtvaring mot venstrekreftene. H.M. Ørjasæter, kyrkjesongar Lund og deira fløy stod sterkt mot det framstormande [[Skjåk venstrelag|venstrepartiet i Skjåk]] frå 1880-åra av under leiing av [[Christian A. Hjelter]] og [[Ole Sivertsen Hyrve|Ole Sivertsen på Hyrve]]. | Far til Tore, [[Hans Magnus Ørjasæter]], var lærar og hadde gardsbruket attåt. Han var vestlending, frå [[Geiranger]], men var ikkje «vestlandslærar» i den klisjémessige tydinga «radikal venstre- og norskdomsmann». H.M. Ørjasæter tilhøyrde tvert i mot høgrefløya i lokal- og rikspolitikken, i krinsen rundt kyrkjesongar [[Ole Lund]]. Både Lund og Hans Magnus Ørjasæter var blant dei kristenkonservative underskrivarane av [[Gisle Johnson (1822–1894)|Gisle Johnson]]s «Opraab til Christendommens Venner i vort Land» frå 1883, som var ei sterk åtvaring mot venstrekreftene. H.M. Ørjasæter, kyrkjesongar Lund og deira fløy stod sterkt mot det framstormande [[Skjåk venstrelag|venstrepartiet i Skjåk]] frå 1880-åra av under leiing av [[Christian A. Hjelter]] og [[Ole Sivertsen Hyrve|Ole Sivertsen på Hyrve]]. | ||
{{ | {{Thumb|Skjaak des 2012 Braataamonument 1.jpg|<small>Monument over dei som rydda Bråtågrenda i 1730-åra. Slette var ein av dei aller fyrste gardane der. I bakgrunnen ser vi Tore-stugu. Ørjasæter medverka til å få reist monumentet.</small>|Hans P. Hosar, desember 2012.}} | ||
Mor til Tore, Rønnaug Toresdotter Slette, hadde nær tilknyting til det haugianske lesarmiljøet i Bråtå. Ho døydde i barnefødsel i 1888, da Tore var berre to år gammal. Faren gifta seg opp att i 1890 med Guro Jakopsdotter Storlien frå Skjåk. Tore hadde fire sysken og 10 halvsysken. | Mor til Tore, Rønnaug Toresdotter Slette, hadde nær tilknyting til det haugianske lesarmiljøet i Bråtå. Ho døydde i barnefødsel i 1888, da Tore var berre to år gammal. Faren gifta seg opp att i 1890 med Guro Jakopsdotter Storlien frå Skjåk. Tore hadde fire sysken og 10 halvsysken. | ||
| Linje 16: | Linje 16: | ||
I 1913 fekk Ørjasæter eit reisestipend, som han nytta til å dra til Tyskland. | I 1913 fekk Ørjasæter eit reisestipend, som han nytta til å dra til Tyskland. | ||
{{Thumb|Høgåsen og Ørjasæter.jpg|<small>Tore Ørjasæter saman med [[Martinus Høgåsen]] på stemnetur på Vestlandet tidleg på 1960-talet.</small>|Ole Arnfinn Torgersrud.}} | |||
== Ekteskap, familie og bustader == | == Ekteskap, familie og bustader == | ||
{{thumb|1-Ørjasætergruppe.jpg|Hjå Tore og Aaslaug Ørjasæter i heimen i Bråtå 1937. [[Tarjei Vesaas]] og [[Halldis Moren Vesaas]] på besøk.|Ukjent.}} | |||
I 1921 gifta han seg med Aaslaug Skaaden (1896-1988) frå [[Øyer]]. Ho var dotter til gardbrukarparet Jon Johannesen Skaaden og Anna fødd Vedum. | I 1921 gifta han seg med Aaslaug Skaaden (1896-1988) frå [[Øyer]]. Ho var dotter til gardbrukarparet Jon Johannesen Skaaden og Anna fødd Vedum. | ||
Ekteparet Ørjasæter hadde den fyrste tida tilhald utanlands i lengre periodar. Fyrst budde dei nær Berlin, seinare i Frascati utanfor Roma. Heime i Noreg bytta dei bustader fleire gonger. Dei budde i Fåberg, Øyer, på [[Hvalstad]] i [[Asker]] (nær Arne og [[Hulda Garborg]]s heim) og i [[Sandar]] i [[Vestfold]], der Ørjasæter hadde ei syster med familie. | Ekteparet Ørjasæter hadde den fyrste tida tilhald utanlands i lengre periodar. Fyrst budde dei nær Berlin, seinare i Frascati utanfor Roma. Heime i Noreg bytta dei bustader fleire gonger. Dei budde i Fåberg, Øyer, på [[Hvalstad (Asker)|Hvalstad]] i [[Asker]] (nær Arne og [[Hulda Garborg]]s heim) og i [[Sandar]] i [[Vestfold]], der Ørjasæter hadde ei syster med familie. | ||
Rundt 1930 fekk dei skilt ut ei tomt på hans barndomsgard Slette. Der sette dei opp ei gammal stugu frå garden, og familien budde fast der i åra 1932-1937. I denne perioden var Ørjasæter med og stifta [[Skjåk historielag]], og var ivrig med i arbeidet der. Han medverka mellom anna til å få reist eit monument over nybyggjarane i heimegrenda hans 200 år tidlegare. Ei anna hjartesak for han var å ta i bruk «Åstradalen» som namn på dalføret til elva Åstra, i staden for det vanleg brukte «Bråtå», som han meinte burde reserverast for grenda med det namnet. | Rundt 1930 fekk dei skilt ut ei tomt på hans barndomsgard Slette. Der sette dei opp ei gammal stugu frå garden, og familien budde fast der i åra 1932-1937. I denne perioden var Ørjasæter med og stifta [[Skjåk historielag]], og var ivrig med i arbeidet der. Han medverka mellom anna til å få reist eit monument over nybyggjarane i heimegrenda hans 200 år tidlegare. Ei anna hjartesak for han var å ta i bruk «Åstradalen» som namn på dalføret til elva Åstra, i staden for det vanleg brukte «Bråtå», som han meinte burde reserverast for grenda med det namnet. | ||
| Linje 48: | Linje 50: | ||
=== Galleri over lokaliserte motiv === | === Galleri over lokaliserte motiv === | ||
<gallery> | <gallery> | ||
Fil:Bråtågrenda.jpg| | Fil:Bråtågrenda.jpg|Bråtågrenda. Slette ligg langt oppe i grenda til venstre i biletet, under det låge fjellpartiet Bråtå-åsen. Det heiter i Ørjasæters dikt «Åsen»: «Åsen lægjer seg ned/ som ein nåde for Gud [...] Dyringshø hevjar seg upp som ein domedag» (foten av Dyringshøa øvst til venstre i biletet) og «Framrusthovden som fyrr/ lyfter sin vêrbitne brune manke» (det er den spisse fjelltoppen bak åsen). Foto ukjent. | ||
Fil:Åstra mølle O Øiberg.jpg| | Fil:Åstra mølle O Øiberg.jpg|Åstra mølle, bygd i 1926 medan Ørjasæter arbeidde med ''Gudbrand Langleite''. «Åstra-kvenna» var eitt gründerprosjekta som Gudbrand sette i gang. Olav Øiberg på biletet (fødd 1895) var med og starta mølla, og kan såleis ha vore ein av fleire levande modellar for hovudpersonen i diktsyklusen. Foto: K. Hosar. | ||
Fil:Skjelkvålen m fele.jpg| | Fil:Skjelkvålen m fele.jpg|Ein av dei mest opplagte levande modellane for Gudbrand Langleite, ved sida av Ørjasæter sjølv, må vere [[Rikard Skjelkvåle]] (1890-1976) - bonde, mølleeigar, fabrikkgründer og meisterspelemann. Foto: Ola Matti Mathisen. | ||
Fil:Brumillom jan 2013.jpg| | Fil:Brumillom jan 2013.jpg|Nedre Brumillom, eit gardsbruk som ligg i åmøtet mellom Åstra og Tundra. Ei bru nedanfor Brumillom fører mest rett ned til Åstra mølle. Ei anna bru ovanfor Brumillom går over elva ved Tundra-gjelet. Eitt av dei mest sentrale bileta som Ørjasæter nyttar seg av i ''Gudbrand Langleite'', er å finne seg sjølv att i brumillom-lende, mellom matbrua og himmelbrua. Lokalkjende vil kanhende dra litt forlegent på smilebandet når dei les diktet med tittelen «Kristus er brumillomsmann!» Foto: H.P.Hosar | ||
Fil:Kristen Aanstad.jpg| | Fil:Kristen Aanstad.jpg|Nok ein mann frå Skjåk som Ørjasæter kan ha lånt trekk av til Gudbrand Langleite, Kristen Aanstd (1902-1957), bonde, kjøpmann, fabrikkgründer, norskdomsdyrkar og bygdetradisjonsbevarar. Fyrst på 1920-talet bygde han og broren ei mølle som skulle drivast med straum frå kraftverket i Aura (Aursjoen). Gudbrand Langleite gjorde nett det same - skaffa straum ved å «demme opp alle Aursjovatn», og uttala: «Det gamle kvennhuse byggjer eg nytt/ og brigdar på gjerdi so alt bli’ bytt,/ og brukar elektrisk drivkraft»; | ||
</gallery> | </gallery> | ||
| Linje 138: | Linje 140: | ||
== Bibliografi (ikkje fullstendig) == | == Bibliografi (ikkje fullstendig) == | ||
{{thumb|Tore Ørjasæter annonse Norsk Tidend 1943.jpg|Faksimile frå Norsk Tidend 20. oktober 1943: annonse for forfatterskapet til Tore Ørjasæter.}} | |||
=== Diktsamlingar === | === Diktsamlingar === | ||
* ''Ættar-arv'', 1908 | * ''Ættar-arv'', 1908 | ||
| Linje 176: | Linje 179: | ||
*Offigsbø, Hallvard: ''Gudbrandsdalen''. Utg. Norges bondelag i Gudbrandsdalen, 1926. | *Offigsbø, Hallvard: ''Gudbrandsdalen''. Utg. Norges bondelag i Gudbrandsdalen, 1926. | ||
*''Ættebok for Skjåk'' bd. I, tillegget side 10 og bd. II side 235. | *''Ættebok for Skjåk'' bd. I, tillegget side 10 og bd. II side 235. | ||
== Eksterne lenker == | |||
{{hbr1-1|pf01036426002122 |Tore Ørjasæter}} | |||
{{DEFAULTSORT:Ørjasæter, Tore}} | {{DEFAULTSORT:Ørjasæter, Tore}} | ||
| Linje 183: | Linje 189: | ||
[[Kategori:Forfattere]] | [[Kategori:Forfattere]] | ||
{{F2}} | {{F2}} | ||
{{nn}} | |||