Veiledere, Administratorer, Skribenter
7 184
redigeringer
Den gamle villreinfangsten: Forskjell mellom sideversjoner
Hopp til navigering
Hopp til søk
→Bilde av minne etter den gamle villreinfangsten
({{ikke koord}}) |
|||
| (14 mellomliggende versjoner av 2 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
<onlyinclude>{{thumb|Gravdalen anlegg4.JPG|Døme på villreinfangstanlegg [[Fangstanlegga i Gravdalen, Vågå|Gravdalen i Vågå]]. I framgrunnen ser vi to mura fangstgroper med ledegjerde. I søkket ned mot åa i bakgrunnen ei grop til og kjøtlager.|[[Bruker:Arnfinn Kjelland|Arnfinn Kjelland]] (2014)}} | <onlyinclude>{{thumb|Gravdalen anlegg4.JPG|Døme på villreinfangstanlegg [[Fangstanlegga i Gravdalen, Vågå|Gravdalen i Vågå]]. I framgrunnen ser vi to mura fangstgroper med ledegjerde. I søkket ned mot åa i bakgrunnen ei grop til og kjøtlager.|[[Bruker:Arnfinn Kjelland|Arnfinn Kjelland]] (2014)}} | ||
'''[[Den gamle villreinfangsten]]''' kan nyttast som fellesnemning på ei utgamal verksemd i | '''[[Den gamle villreinfangsten]]''' kan nyttast som fellesnemning på ei utgamal verksemd i sørnorske høgfjellsområde. Sjå om [[Jakt på villrein i Reisadalen|liknande verksemd u Finnmark]]. | ||
Ein kan til ein viss grad skilje systematisk mellom fangst i høve til jakt, ved at førstnemnde er ein metode som føreset ei form for faste anlegg, «infrastruktur», medan jakt viser til at nokon (jegeren) jagar noko (byttet) over eit areal. Slik jakt er mest aktuell i terreng der jegeren enten kan kome på kloss hald av byttet, dvs. der det er rimeleg tett vegetasjon, eller når jegerane kunne disponere effektive nok jaktvåpen. Men som vi skal sjå kan også fangst kombinerast med jaging.</onlyinclude> | |||
Ein kan heller ikkje sjå vekk frå at også villreinen i høgfjellet vart jakta på med klassiske metodar i eldre tid, i alle fall når [[Leksikon:Armbrøst|armbrøsten]] kom i bruk. Men det var nok først med skytevåpna, og da særleg riflene frå siste del av 1800-talet, at slik jakt vart rimeleg effektiv (og førte i startfasen til kraftig desimering av reinsstammene). | Ein kan heller ikkje sjå vekk frå at også villreinen i høgfjellet vart jakta på med klassiske metodar i eldre tid, i alle fall når [[Leksikon:Armbrøst|armbrøsten]] kom i bruk. Men det var nok først med skytevåpna, og da særleg riflene frå siste del av 1800-talet, at slik jakt vart rimeleg effektiv (og førte i startfasen til kraftig desimering av reinsstammene). | ||
| Linje 6: | Linje 8: | ||
Fangsten av villrein går så langt attende som ein har arkeologiske funn frå høgfjellsområda. | Fangsten av villrein går så langt attende som ein har arkeologiske funn frå høgfjellsområda. | ||
Gerhard Schøning var i 1775 overraska over omfanget av fysiske minne om denne verksemda:<ref>Gerhard Schøning: ''Reise gjennem Gudbrandsdalen 1775'' (Tapir 1980): 4f.</ref> | [[Gerhard Schøning]] var i 1775 overraska over omfanget av fysiske minne om denne verksemda:<ref>Gerhard Schøning: ''Reise gjennem Gudbrandsdalen 1775'' (Tapir 1980): 4f.</ref> | ||
{{sitat|Saavel paa Dofre-Fiæld, som paa de andre om og ovenfor Gudbrandsdalen beliggende Fiælde, sees hist og her en stor Mængde af Elgs- og Reins-Dyrs Grave, beliggende tæt hos hinanden, og mærkværdige, saavel af deres Mængde, som af den Fliid, hvormed de ere anlagde: thi de ere indvendige opmuurede, eller satte, med Steene, til næsten en Karls Høide.* Store Strækninger, paa bemeldte Fiælde, ere dermed næsten ganske opfylde. (* De er gemeenlig 3 Alne dybe, og 6 Alne breede. Nu omstunder bruger man dem ikke.)}} | {{sitat|Saavel paa Dofre-Fiæld, som paa de andre om og ovenfor Gudbrandsdalen beliggende Fiælde, sees hist og her en stor Mængde af Elgs- og Reins-Dyrs Grave, beliggende tæt hos hinanden, og mærkværdige, saavel af deres Mængde, som af den Fliid, hvormed de ere anlagde: thi de ere indvendige opmuurede, eller satte, med Steene, til næsten en Karls Høide.* Store Strækninger, paa bemeldte Fiælde, ere dermed næsten ganske opfylde. (* De er gemeenlig 3 Alne dybe, og 6 Alne breede. Nu omstunder bruger man dem ikke.)}} | ||
| Linje 26: | Linje 28: | ||
Omgrepa fangstgrop og -grav (dyregrav) er ofte nytta om ein annan i faglitteraturen. Verdsarvprosjektet (sjå nedafor) nyttar grop om alle, for å unngå samanblanding med menneskegraver.<ref>Hole 2013 s. 77 definerer ei fangstgrav som ei steinmura fangstgrop.</ref> | Omgrepa fangstgrop og -grav (dyregrav) er ofte nytta om ein annan i faglitteraturen. Verdsarvprosjektet (sjå nedafor) nyttar grop om alle, for å unngå samanblanding med menneskegraver.<ref>Hole 2013 s. 77 definerer ei fangstgrav som ei steinmura fangstgrop.</ref> | ||
Gropene kan grovt sett delast i to typar etter om dei er gravne eller mura. Dei som er gravne har oftast hatt veggar av treverk, som er forsvunne slik at gropene har sige saman. Groper som er mura av stein kan stå seg betre. Det er likevel viktig å merke seg at det har vore stor variasjon i dei teknikkane som vart brukte, og mange kombinasjonsløysingar ser ut til å ha vore nytta. Lokale tilhøve ser ut til å ha vore avgjerande: ei mura grop kan t.d. vere bygd i eit utgrave hol djupt nok til heile grava, eller mura heilt oppå grunnen slik at det laut til mykje | Gropene kan grovt sett delast i to typar etter om dei er gravne eller mura. Dei som er gravne har oftast hatt veggar av treverk, som er forsvunne slik at gropene har sige saman. Groper som er mura av stein kan stå seg betre. Det er likevel viktig å merke seg at det har vore stor variasjon i dei teknikkane som vart brukte, og mange kombinasjonsløysingar ser ut til å ha vore nytta. Lokale tilhøve ser ut til å ha vore avgjerande: ei mura grop kan t.d. vere bygd i eit utgrave hol djupt nok til heile grava, eller mura heilt oppå grunnen slik at det laut til mykje masse innåt murane for å «lure» reinen til å gå opp og i falle ned i gropa. Eller ho kan vere ei blandingsform av desse. | ||
Fangstgropene ser ut til å ha vore om lag 2 meter lange, 60–80 cm breie og om lag 2 m djupe. Før bruk vart dei kamuflerte ved at tynne greiner, gjerne av furu, dekt med mose og lav (den naturlege vegetasjonen på staden) og gjerne nokre tynne, flate steinar vart lagt over. (Steinane skulle hindre dekket frå å blåse bort.) | Fangstgropene ser ut til å ha vore om lag 2 meter lange, 60–80 cm breie og om lag 2 m djupe. Før bruk vart dei kamuflerte ved at tynne greiner, gjerne av furu, dekt med mose og lav (den naturlege vegetasjonen på staden) og gjerne nokre tynne, flate steinar vart lagt over. (Steinane skulle hindre dekket frå å blåse bort.) | ||
| Linje 36: | Linje 38: | ||
==Skytestillingar - bågåstø== | ==Skytestillingar - bågåstø== | ||
Knytt til mange av anlegga finn ein ei eller fleire slike stillingar, kalla bågåstø i alle fall i [[Nord-Gudbrandsdalen]]. Dei er gjerne oppmura halvsirklar som jegeren kunne gjøyme seg bak når reinen nærma seg. I trongt terreng, der reinen laut gå på heilt bestemte plassar og gjerne etter kvarandre og dermed bli lett mål for pilskot eller spydkast, kunne nok ei eller fleire slike stillingar utgjere heile anlegget. Men oftast er slike stillinga knytt til anlegg med groper eller massefangst. | Knytt til mange av anlegga finn ein ei eller fleire slike stillingar, kalla bågåstø i alle fall i [[Nord-Gudbrandsdalen]]. Dei er gjerne oppmura halvsirklar som jegeren kunne gjøyme seg bak når reinen nærma seg. I trongt terreng, der reinen laut gå på heilt bestemte plassar og gjerne etter kvarandre og dermed bli lett mål for pilskot eller spydkast, kunne nok ei eller fleire slike stillingar utgjere heile anlegget. Men oftast er slike stillinga knytt til anlegg med groper eller massefangst. | ||
I [[Norddal kommune|Norddal]] blir slike stillingar kalla ''sóter''.<ref>Mølmen 2000 s. 11.</ref> | |||
==Stengje-, skremme- eller ledegjerde («bægje»)== | ==Stengje-, skremme- eller ledegjerde («bægje»)== | ||
| Linje 54: | Linje 58: | ||
Knytt til mange av anlegga er det funne spor etter overnattingsplassar. Fangstfolka kunne måtte halde vakt over anlegga i lengre tid før reinsflokkane kom, og da trong dei husly. Det var kanskje telt, men òg gammar og mura krypinn av ymse slag. | Knytt til mange av anlegga er det funne spor etter overnattingsplassar. Fangstfolka kunne måtte halde vakt over anlegga i lengre tid før reinsflokkane kom, og da trong dei husly. Det var kanskje telt, men òg gammar og mura krypinn av ymse slag. | ||
Buplassane kan vere vanskeleg å finne, men fleire av desse plassane kan òg ha vore vedlikehaldne etter at sjølve fangsten var avslutta, av gjetarar, fiskarar eller jegerar. Slike buplassar er i Nord-Gudbrandsdals- og Tafjordfjella gjerne kalla [[herbør]], som altså kan vere vanskeleg å datere. | Buplassane kan vere vanskeleg å finne, men fleire av desse plassane kan òg ha vore vedlikehaldne etter at sjølve fangsten var avslutta, av gjetarar, fiskarar eller jegerar. Slike buplassar er i Nord-Gudbrandsdals- og [[Tafjordfjella]] gjerne kalla [[herbør]], som altså kan vere vanskeleg å datere. | ||
Utanom plassar for overnatting var det gjerne òg behov for lager for kjøtet etter slaktinga. Slike mindre oppmura rom er det funne ein del av, men dei har òg vore brukt i samband med jakt i nyare tid og er derfor vanskeleg å datera. | Utanom plassar for overnatting var det gjerne òg behov for lager for kjøtet etter slaktinga. Slike mindre oppmura rom er det funne ein del av, men dei har òg vore brukt i samband med jakt i nyare tid og er derfor vanskeleg å datera. | ||
==Prosjektet ''Villreinfangsten som verdensarv''== | ==Prosjektet ''Villreinfangsten som verdensarv''== | ||
I 2003 vart det starta eit arbeid i Nord-Gudbrandsdalen for å få tre atskilte, men tilgrensande område: Snøhetta, Rondane og Reinheimen inn på UNESCO si liste over verdsarven. | I 2003 vart det starta eit arbeid i Nord-Gudbrandsdalen for å få tre atskilte, men tilgrensande område: Snøhetta, Rondane og Reinheimen inn på UNESCO si liste over verdsarven. [http://www.villreinfangsten.no/ Heimeside] for prosjektet. | ||
Børge Brende vart i 2006 styreleiar for prosjektet, ein funksjon han hadde til 2008 da han vart direktør for World Economic Forum. Deretter overtok tidlegare ordførar i [[Lesja]], [[Per Dag Hole]], vervet. | Børge Brende vart i 2006 styreleiar for prosjektet, ein funksjon han hadde til 2008 da han vart direktør for World Economic Forum. Deretter overtok tidlegare ordførar i [[Lesja]], [[Per Dag Hole]], vervet. | ||
I 2011 vart prosjektet kopla til andre prosjekt som det som blir kalla ein transnasjonal serienominasjon. | I 2011 vart prosjektet kopla til andre prosjekt som det som blir kalla ein transnasjonal serienominasjon, og i 2018 til prosjektet [https://gudbrandsdalsmusea.no/avdelinger/villreinl%C3%B8ypa «Villreinløypa»] ved [[Gudbrandsdalsmusea]]. | ||
==Bilde av minne etter den gamle villreinfangsten== | |||
<gallery> | |||
Fil:FangstgropFremreVeltdalsvatn.jpg|Ved Fremre Veltdalsvatnet i [[Skjåk]] | |||
Fil:Detalj mura fangstgrop.JPG|Detalj frå mura grop i [[Fangstanlegga i Gravdalen, Vågå|Gravdalen]], [[Vågå]] | |||
Fil:FangstgropGrunnaknatten.jpg|Ved Gunnaknatten sør for [[Lesjaskog sentrum]] | |||
Fil:FangstgropSvartaadalen.jpg|I [[Svartådalen]], [[Trollheimen]] | |||
Fil:FangstgropNedreMølmsvatnet.jpg|Ved Nedre Mølmsvatnet sør for [[Lesjaskog sentrum]] | |||
Fil:Bågåstø2Horjemsetertjønnene.jpg|Bågåstø ved Horjemsetertjønna i [[Tafjordfjella]] | |||
</gallery> | |||
==Litteratur == | ==Litteratur == | ||
* Hole, Runar 2013: ''Massefangstanlegg for villrein. Ei studie av sosial kontekst basert på romlege og kronologiske variablar''. Mastergradsoppgåve i arkeologi. NTNU. http://ntnu.diva-portal.org/smash/get/diva2:635244/FULLTEXT01.pdf (henta 23.7.2014) | * Hole, Runar 2013: ''Massefangstanlegg for villrein. Ei studie av sosial kontekst basert på romlege og kronologiske variablar''. Mastergradsoppgåve i arkeologi. NTNU. http://ntnu.diva-portal.org/smash/get/diva2:635244/FULLTEXT01.pdf (henta 23.7.2014) | ||
* Jordhøy, Per (red.) 2014: ''Reinheimen og Breheimen. Frå pil og boge til lasso og gevær''. Villreinutvalet Ottadalsområdet. | * Jordhøy, Per (red.) 2014: ''Reinheimen og Breheimen. Frå pil og boge til lasso og gevær''. Villreinutvalet Ottadalsområdet. | ||
* [[Øystein Mølmen |Mølmen, Øystein]] c1978: ''Villreinen i | * [[Øystein Mølmen |Mølmen, Øystein]] c1978: ''Villreinen i Snøhetta-feltet''. Direktoratet for vilt og ferskvannsfisk, Viltforskningen.{{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2012052305087}} | ||
* [[Øystein Mølmen |Mølmen, Øystein]] 1986: ''Jakt og fangst i Lesja''. Hovudutval for kultur og fritid, Lesja kommune. | * [[Øystein Mølmen |Mølmen, Øystein]] 1986: ''Jakt og fangst i Lesja''. Hovudutval for kultur og fritid, Lesja kommune.{{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2015021808367}} | ||
* [[Øystein Mølmen |Mølmen, Øystein]] 1987: ''Fra dyregraver til geværjakt i Rauma''. Rauma kommune.{{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2018060148597}} | |||
* [[Øystein Mølmen |Mølmen, Øystein]] 1988: ''Jakt- og fangstkulturen i Skjåk og Finndalsfjella''. Skjåk kommune. | * [[Øystein Mølmen |Mølmen, Øystein]] 1988: ''Jakt- og fangstkulturen i Skjåk og Finndalsfjella''. Skjåk kommune. | ||
* [[Øystein Mølmen |Mølmen, Øystein]] (red.) 1991: ''Ottadalsreinen. Frå pil og bue til lasso og gevær''. Villreinutvalget Ottadalsområdet | * [[Øystein Mølmen |Mølmen, Øystein]] (red.) 1991: ''Ottadalsreinen. Frå pil og bue til lasso og gevær''. Villreinutvalget Ottadalsområdet.{{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2014061848006}} | ||
* Olsen, John (red.) 2006: ''Villreinfangsten som verdensarv. En ti tusen år lang tradisjon''. Faglig begrunnelse. | * [[Øystein Mølmen |Mølmen, Øystein]] 2000: ''Jakt- og fangst i Norddal''. Norddal kommune.{{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2016051148112}} | ||
* Olsen, John (red.) 2011: ''Villreinfangsten som verdensarv. En ti tusen år lang tradisjon''. Fagrapport 2. Transnasjonale serienominasjoner. | * Olsen, John (red.) 2006: [http://www.villreinfangsten.no/wp-content/uploads/2014/04/VSV-Faglig-begrunnelse.pdf ''Villreinfangsten som verdensarv. En ti tusen år lang tradisjon''. Faglig begrunnelse.] (ny versjon henta 15.6.2018) | ||
* Olsen, John (red.) 2011: [http://www.villreinfangsten.no/wp-content/uploads/2014/04/Fagrapport-2-Transnasjonale-serienominasjoner.pdf ''Villreinfangsten som verdensarv. En ti tusen år lang tradisjon''. Fagrapport 2. Transnasjonale serienominasjoner.] (ny versjon henta 15.6.2018) | |||
==Referansar== | ==Referansar== | ||
| Linje 83: | Linje 99: | ||
{{F2}} | {{F2}} | ||
{{ikke koord}} | {{ikke koord}} | ||
{{nn}} | |||