Gol stavkyrkje
Foto: John Erling Blad
Gol stavkyrkje er ei stavkyrkje frå Gol kommune i Buskerud som no står på Norsk Folkemuseum på Bygdøy i Oslo og tilhøyrer den regjerande monarken i Noreg.
Dendrokronologiske undersøkingar indikerer at delar av bygningen er oppført etter 1216, men den har òg element som er så tidlege som frå 1157.
Historie
Opprinneleg sto stavkyrkja – Garðar kirkja – på den gamle kyrkjegarden, 500 m sørvest for den noverande Gol kyrkje på Leikvollen i Golreppen. Dette er langt frå staden der den moderne kopien av Gol stavkyrkje vart reist i 1980-åra. Kopikyrkja står i tilknyting til eit hotell i tettstaden, som vart bebygd etter at Gol fekk jernbanestasjon. Rundt den er det reist rekonstruerte vikingtidshus og andre innslag i eit lokalt opplevingssenter.
Kyrkja har mange likskapstrekk med Hegge stavkyrkje i Valdres, og det har vore anteke at same byggmeister hadde ansvar for begge. Den sto truleg i den opprinnelige skikkelsn sin heilt til 1600-tallet, med svalgang omkring skip og kor. Takryttaren vart fornya i 1694. Samtidig vart det lagt inn ei himling over skipet, og i same periode vart det sett inn to vindauge på sørveggen i midtrommet i skipet. Omkring 1730 vart det bygd eit galleri på nordsida av skipet. Noko seinare vart kor og apsis rive, og eit nytt lafta kor oppsett. Men dei gamle materiala vart gjenbrukte til himling i det nye koret, og slik overlevde veggmåleria og dei kunne verte restaurerte i samband med flyttinga.
I 1802-03 vart kyrkja utvida slik at den «tilforn altfor lille Kirke for en saa talrig Almue (var blitt) merkelig større, saa den rummer en Gang til saa mange Tilhørere som tilforn». Svalgangane rundt skipet vart rivne, og nye ytterveggar av bordkledd reisverk vart oppsette omtrent der svalgangsveggane hadde stått. Framfor vestportalen vart det reist eit våpenhus med saltak. Kyrkja fekk då den utsjånaden den hadde då J. N. Prahm teikna den i 1846.
Flytting og atterreising
Mot slutten av 1870-åra ville kyrkjelyden i Gol ha ei større og meir tidsmessig kyrkje. Fortidsminneforeningen oppfordra til å bevare stavkyrkja på staden, men kyrkjelyden ville rive den og selje materiala. Det enda med at foreininga kjøpte dei opprinnelege delane til kyrkja for 200 kroner, på det vilkåret at den vart fjerna når den nye sto ferdig.
Foreininga hadde inga tomt til kyrkja, men tidleg i 1881 vart kong Oscar II sine historiske samlingar – verdas fyrste friluftsmuseum – etablert på Bygdøy kongsgard. Kongen stilte tomt til disposisjon for atterreisinga midt i sitt planlagde bygningsmuseum. Inntekta av Fortidsminneforeningen si pengeinnsamling til formålet vart berre 387 kroner, medan totalkostnadane var anslått til minst 6500 kroner. I mars 1884 redda kongen prosjektet ved påta seg dei utgiftene som foreininga mangla dekning for. Eigedomsretten til kyrkja vart overdrege frå foreininga til den regjerande monarken i Noreg.
På grunn av fleire snøfattige vintrar vart demonteringa og transporten til Kristiania utsett til vinteren 1884. Oppmålingsteikningar vart i mellomtida utarbeidd av arkitekten Thorolf Prytz vinteren 1882-1883. Sidan han vart oppteken med andre oppdrag, vart ansvaret for atterreisinga på Bygdøy overteke av arkitekt Waldemar Hansteen med byggmeisteren til kongsgarden, Torsten Torstensen som utførande arkitekt. Kyrkja vart demontert i januar 1884. I mars var sledeføret godt nok til å frakte materiala til Krøderen stasjon. Derifrå fekk dei gratis skyss med jernbanen og kom uskadde fram til Bygdøy stasjon. Dei opprinnelege delane var ferdig oppsette i slutten av juli 1884, og kyrkja sto ferdig som midtpunkt i Kong Oscar sitt friluftsmuseum sommaren 1885. Som museumskyrkje vart den så godt besøkt at den måtte haldast open kvar dag, ikkje berre på søndagar som dei andre bygningane i samlinga til kongen.
Dei betydelege forandringane gjennom 1700-åra og utvidinga i 1805 gjorde det umogleg å gjenreise kyrkja slik den sto, men det var det heller ingen då som kunne tenkje seg. Kyrkja vart restaurert til det som ein var trudde var opprinnelig form. Med støtte i bevarte spor og gamle materiale vart skip, kor og apside rekonstruert. Ein trudde at skipet hadde vore omgjeve av ein svalgong og hatt ein takryttar, og desse delane vart gjenskapte med Borgund stavkyrkje som modell. Gode førebilete til detaljar som vindskia fann ein ikkje i Borgund, så dei vart laga etter mønster av vindskia i Hopperstad stavkyrkje,
Kong Oscar sine samlingar vart overdregne til Norsk Folkemuseum i 1907, etter at dette hadde kjøpt nabotomta til sitt friluftsmuseum i 1898. Stavkyrkja vart likevel framleis i kongeleg eige, men vert forvalta av museet.
Kyrkjebygningen
Då kyrkja vart flytta og attreist, ynskte ein berre å ta vare på og restaurere delane frå mellomalderen. I det ytre er den difor hovudsakleg ein rekonstruksjon frå 1880-åra av nye materiale. Men store delar av hovudkonstruksjonen i skipet er teke vare på. Dette er: grunnstokkane, svillene, stavane, ein stor del av veggtilet og stavlegjane. Mesteparten av det heva midtrommet og avstivingssystemet er òg teke vare på. Kyrkja er av typen med heva midtrom med omgong i eit rektangulært skip. Den har eit litt smalare kor som vert avslutta med ein apside. Dei konstruktive delane av kor og apside forsvann ved utvidinga i 1802-03, og det måtte lagast nye ved atterreisinga.
Eksteriør
Kyrkja har svalgang som er laga med Borgund stavkyrkje som modell. Ein tidlegare svalgang rundt skipet vart rive ned ved utvidinga i 1802-03. Kyrkja har òg sannsynlegvis alltid hatt takryttar. Ein takryttar av mellomaldersk type med to klokker vart omtala i rekneskap frå 1600-åra. Den vart fornya i 1694. Den nye vart antakeleg ståande heilt til flyttinga, men hjelmen fekk skifer i staden for bordtekking i 1821. Den vert no vist på Prahm si teikning frå 1846. Den noverande er ein rekonstruksjon frå 1880-åra med Borgund stavkyrkje som modell. Taka var opprinneleg spontekte og tjærebreidde, men vart i 1820-åra tekte med skifer.
Portalar
Vestportalen er for det meste opprinneleg. Den er dekorert med kjempande drakar og bladranker. Nærast opninga har den to halvsøyler med basar og kapitel. Søyleskafta er dekka med planteornamentikk, og i mønsteret er det innarbeidd krona mannshovud. Dragar og bladranker spring ut av to dyremunnar nedst inntil halvsøylene. Ornamentikken består av ein midtdrake, to toppdrakar og to mindre drakar på kvar sideplanke. Dørbladet har mellomalderske smijernsbeslag. Som i mange andre stavkyrkjer vart det hengsla om frå innslåande til utslåande etter brannen i Grue kyrkje, og da vart portalplankane sterkt nedhogde. Sørportalen i skipet vart fjerna ved utvidinga i 1802-03, men delar av den vart brukt i det nye våpenhuset og kunne brukast som haldepunkta for arkitekt Hansteen sin rekonstruksjon. Sørportalen i koret var delvis teke vare på og vart rekonstruert ved atterreisinga. Den er sett direkte inn mellom to profilerte veggplankar.
Interiør
Kyrkja har alltid hatt tregolv. Langs veggane i skipet har det antakeleg vore låge benkar, og desse vart rekonstruerte ved atterreisinga. Avstivingssystemet med sjølvgrodde buekne og med utskorne andreaskors mellom tenger er òg teke vare på. Stavane rundt midtrommet er avlutta øvst med utskorne groteske masker av same type som ein kjenner frå fleire kyrkjer i Hallingdal og Valdres. Ved atterreisinga vart benkane, preikestolen i hjørnet i søraust og galleriet på nordsida av skipet sløyfa. Korbogen er ein rekonstruksjon utan sikre haldepunkt.
Inventar
På grunn av ynskjet om å ta vare på og atterskape ei mellomalderkyrkje, vart alt etterreformatorisk inventar fjerna, og den mangla difor benkar, preikestol og døypefont. I staden sette kong Oscar inn ein utskoren benk frå Heddal stavkyrkje. Men den måla dekoren frå 1652 i koret og apsiden overlevde flyttinga og restaureringa. På veggen til apsiden er det ei framstilling av Nadverden, på nordveggen i koret dei fire evangelistane, og sørveggen er inndelt i felt dekorert med blad, blomar og frukt, og navn på alle som betalte for utsmykkinga. Over korportalen hang det tidlegare eit krusifiks som kom frå Veum stavkyrkje i Telemark datert til om lag 1300.
Litteratur
- Blindheim, Martin: Ristningene i stavkirken fra Gol, i By og bygd 10. årgang, Oslo 1956 s. 11-54.
- Bugge Gunnar, Mezzanotte Bernadino, Stavkirker, Oslo 1994 s. 45, ISBN 82-504-2072-1
- Christie, Håkon: Da Fortidsminnesmerkeforeningen reddet stavkirkene, i Fortidsminneforeningens Årbok 1978 s. 43-62
- Christie, Sigrid og Håkon: Gol kirke, i Norges kirker – Buskerud, Oslo 1981 bind 1, s. 39-60. ISBN 82-05-13123-6
- Hegard, Tonte: Romantikk og fortidsvern. Historien om de første friluftsmuseene i Norge, Oslo 1984.
- Jensenius, Jørgen H., Fra en omvisning i Gol Stavkirke, Middelalderforum, nr.2/1996, side 15-23
- Liestøl, Aslak, Runeskriftene i Gol stavkyrkje, i By og bygd 10. årgang, Oslo 1956 s. 55-70.
- Nicolaysen, N.: Gols kirke paa Bygdø, i Bygninger fra Norges Middelalder hvilke Hans Maj. Kong Oscar den anden har ladet flytte til Bygdø Kongsgaard, Christiania 1888
- Roede, Lars: The open air museum – an early contribution, i Report 15th Meeting of the Association of European Open-Air Museums, Stockholm 1991 s.6 9-72
- Ulsaker, H.: Gamletida, i Gol kyrkje – Hemsedal kyrkje 1882-1982 – Festskrift, Gol 1982