lokalhistoriewiki.no

Jødedom: Forskjell mellom sideversjoner

Side Samtale

Jødedom (vis kilde)

Sideversjonen fra 27. nov. 2023 kl. 16:16

123 byte lagt til ,  27. nov. 2023
Språkvask og litt rydding.
Ingen redigeringsforklaring
(Språkvask og litt rydding.)
Linje 30: Linje 30:
'''Purím''' ([[hebraisk]]) eller '''púrem''' ([[jiddisch]]) er ei høgtid som ikkje finst nemnt i ''Torá'' (Lova) eller ''Nebiím'' (Profetane). Grunnlaget finst i ''Megillàt Estér'' (Esters bok), der det står skildra korleis Hadassá (seinare kjent som dronning Estér) og onkelen hennar, Mordekhái, bergar dei persiske jødane frå undergang. Høgtida, som fell i overgangen mellom seinvinter og tidleg vår, blir feira ved opplesing av ''Megillàt Estér'', ved å gje ''misjlóaḥ manót'' (matgåver) til naboar, slekt og vener, ved å drikke vin (gjerne i store mengder), ved å kle seg ut og ved song, musikk og underhaldning. Mange asjkenaziske jødar held eit såkalla ''púremshpíl'' — eit skodespel med handling henta frå, eller i det minste inspirert av, purímhistoria. Ein annan skikk er å halde parodiske føredrag om tilsynelatande alvorlege emne men der ordspel, tabu-reverseringar og rein surrealisme er vanlege trekk.
'''Purím''' ([[hebraisk]]) eller '''púrem''' ([[jiddisch]]) er ei høgtid som ikkje finst nemnt i ''Torá'' (Lova) eller ''Nebiím'' (Profetane). Grunnlaget finst i ''Megillàt Estér'' (Esters bok), der det står skildra korleis Hadassá (seinare kjent som dronning Estér) og onkelen hennar, Mordekhái, bergar dei persiske jødane frå undergang. Høgtida, som fell i overgangen mellom seinvinter og tidleg vår, blir feira ved opplesing av ''Megillàt Estér'', ved å gje ''misjlóaḥ manót'' (matgåver) til naboar, slekt og vener, ved å drikke vin (gjerne i store mengder), ved å kle seg ut og ved song, musikk og underhaldning. Mange asjkenaziske jødar held eit såkalla ''púremshpíl'' — eit skodespel med handling henta frå, eller i det minste inspirert av, purímhistoria. Ein annan skikk er å halde parodiske føredrag om tilsynelatande alvorlege emne men der ordspel, tabu-reverseringar og rein surrealisme er vanlege trekk.


[[image:2873 hanukkijja fraa Trondheim.jpg|thumb|right|Gammal ''ḥanukkijjá'' (''ḥanukká''-lysestake) frå Trondheim. ''Sjamásj''en (den niande armen) manglar. {{byline|Olve Utne}}]]
[[image:2873 hanukkijja fraa Trondheim.jpg|thumb|right|Gammal ''ḥanukkijja'' (''ḥanukká''-lysestake) frå Trondheim. ''Sjamásj''en (den niande armen) manglar. {{byline|Olve Utne}}]]
'''Ḥanukká''' ([[hebraisk]]) eller '''chàneke''' ([[jiddisch]]) finst ikkje nemnt i ''Tenákh'', men er basert på historia vi finn i dei apokryfe Makkabearbøkene. Ḥanukká er ei åtte dagar lang høgtid som blir markert kring nymåne i desember — frå den 25. ''kislév'' etter den jødiske kalenderen. Høgtida blir markert ved levande lys, feit mat og mjølkemat, og i nyare tid har det vorte gradvis vanlegare å gje gåver til kvarandre.
'''Ḥanukká''' ([[hebraisk]]) eller '''chàneke''' ([[jiddisch]]) finst ikkje nemnt i ''Tenákh'', men er basert på historia vi finn i dei apokryfe Makkabearbøkene. Ḥanukká er ei åtte dagar lang høgtid som blir markert kring nymåne i desember — frå den 25. ''kislév'' etter den jødiske kalenderen. Høgtida blir markert ved levande lys, feit mat og mjølkemat, og i nyare tid har det vorte gradvis vanlegare å gje gåver til kvarandre.


Linje 37: Linje 37:
=== Portugisarjødar, eller sefardim ===
=== Portugisarjødar, eller sefardim ===
{{Utdypende artikkel|Sefardiske jøder|Portugisarjødar}}
{{Utdypende artikkel|Sefardiske jøder|Portugisarjødar}}
'''Sefardiske jøder''', flertall '''sefarder''' ([[hebraisk]]: סְפָרַדִּי, [[Tiberiansk hebraisk|tiberiansk]]: ''səp̄āraddî'') er et generelt begrep som hovedsakelig viser til [[jøder]] med historiske røtter på [[Den iberiske halvøy]] ([[Spania]] og [[Portugal]]) i [[middelalderen]] før de ble utvist i [[1492]] av Isabella I av Castilla og Ferdinand II av Aragón. Begrepet benyttes også om de jøder som benytter seg av den sefardiske [[liturgi]]en, eller på andre vis definerer seg selv i henhold til jødiske skikker og tradisjoner fra Den iberiske halvøy.
'''Sefardiske jøder''', flertall '''sefardim''' ([[hebraisk]]: סְפָרַדִּי, [[Tiberiansk hebraisk|tiberiansk]]: ''səp̄āraddî'') og analogisk også ''sefarder'', er et generelt begrep som hovudsakleg viser til [[jødar]] med historiske røter på [[Den iberiske halvøy]]a ([[Spania]] og [[Portugal]]) i [[mellomalderen]] føre dei vart utvisinga i [[1492]] frå [[Castilla]] og [[1497]] frå [[Portugal]] og [[Aragón]]. Ordet blir òg bruka meir generelt om jødar som følgjer sefardisk [[liturgi]] eller som kjem frå andre tradisjonar og har gått inn i sefardisk tradisjon.


Sefardiske jøder i denne forstand omfatter først og fremst jøder fra [[Marokko]], [[Algerie]], [[Hellas]], [[Tyrkia]], og i tillegg mange jødar frå [[Italia]], [[Frankrike]], [[Belgia]], [[Nederland]], [[Storbritannia]], [[Amerika]] og [[Israel]]. Navnet brukes imidlertid også i praksis om ikkje-iberiske jøder fra arabiskspråklige land såvel som helt generelt om jøder av ikkje-[[Asjkenaziske jødar|askenasisk]] opphav. I israelsk dagligtale brukes betegnelsen om ikkje-europeiske jøder.
Sefardim i denne forstand omfattar primært ''maghrebiske sefardim'' frå [[Marokko]], [[Algerie]], og [[Tunisia]]; ''osmanske sefardim'' frå [[Hellas]], [[Tyrkia]] og [[Israel]] samt andre land på Balkan og kring det austlege Middelhavsområdet;  og ''portugisarjødar'' frå blant anna [[Italia]], [[Frankrike]], [[Nederland]], [[Storbritannia]] og [[USA]]/[[Karibia]].


Sefardisk jødedom blei utvikla hovudsakeleg i mellomalderens Spania og Portugal. Den sefardiske jødedommen skiljer seg ut frå askenasisk jødedom hovudsakeleg i ritualet for [[rosj hasjaná]] og [[Kippur|jom kippúr]], i uttala av [[hebraisk]] og [[arameisk]], i terminologibruk, i interpretasjonen av [[halakha|halakhá]] og i ein del liturgiske detaljar.
Tildels blir ordet òg bruka om ikkje-iberiske jødar frå arabiskspråklege land såvel som helt generelt om jødar av ikkje-[[Asjkenaziske jødar|asjkenazisk]] opphav. I israelsk daglegtale blir ordet ofte bruka om ikkje-europeiske jødar.


Begrepet sefardisk tyder i all vesentlighet «spansk» og kommer fra ''Sefarad'' (hebraisk: סְפָרַד, tiberiansk: ''Səp̄āráḏ''), ein bibelsk lokalisering. Obadjas bok i den hebraiske Bibelen og Det gamle testamente, 1–20: ''«Denne hæren av israelitter i eksil skal ta det som tilhørte kanaaneerne, helt til Sarepta, og de fra Jerusalem som er i eksil i Sefarad, skal ta byene i Negev.»'' Denne lokaliseringa er diskutabel, men «Sefarad» blei uansett identifisert av seinare jøder som Den iberiske halvøy.
Sefardisk jødedom utvikla seg hovudsakleg i mellomalderens Spania og Portugal. Sefardisk jødedom er ulik frå askenasisk jødedom blant anna i ritualet for [[rosj hasjaná]] og [[Kippur|(jom) kippúr]]; i uttalen av [[hebraisk]] og [[arameisk]]; i terminologibruk; i interpretasjonen av [[halakha|halakhá]]; og i ein del liturgiske detaljar.


Sefardiske jødar, tidlegare mest kjend som «[[Portugisarjødar|Portugisjøder]]» eller «(Jøder af) den Portugisiske Nation», hadde fram til [[1814]] i prinsippet innreise- og busettingsrett i [[Norge]] — i motsetnad til [[Asjkenaziske jødar|askenasiske jødar]], som i utgangspunktet trengte kongeleg leidebrev. Den sefardiske innreiseretten blei varierande praktisert, og det er døme på at sefardiske jøder blei fengsla på [[1700-tallet]]. Med [[Grunnlova]] av [[17. mai]] [[1814]] blei eit totalforbud mot jødisk innreise sett i kraft. Dei få ikkje-assimilerte sefardiske jødar som blei att i Norge etter 1814 konverterte offisielt til [[evangelisk-luthersk kristendom]]. Forbudet blei oppheva for sefardiske jødar av [[Høyesterett]] i [[1844]]. Medlemsmassen i de [[mosaiske trossamfunn]] som finnes i Norge i dag har i all hovudsak sin bakgrunn i [[Asjkenaziske jødar|askenasisk]] innvandring etter grunnlovsendringa av [[1851]].
<!-- Omgrepet sefardisk tyder i all vesentlighet «spansk» og kommer fra ''Sefarad'' (hebraisk: סְפָרַד, tiberiansk: ''Səp̄āráḏ''), ein bibelsk lokalisering. Obadjas bok i den hebraiske Bibelen og Det gamle testamente, 1–20: ''«Denne hæren av israelitter i eksil skal ta det som tilhørte kanaaneerne, helt til Sarepta, og de fra Jerusalem som er i eksil i Sefarad, skal ta byene i Negev.»'' Denne lokaliseringa er diskutabel, men «Sefarad» blei uansett identifisert av seinare jøder som Den iberiske halvøy. -->
 
«[[Portugisarjødar|Portugisjøder]]» eller «(Jøder af) den Portugisiske Nation», hadde fram til [[1814]] i prinsippet innreise- og busettingsrett i [[Noreg]] &mdash; i motsetnad til [[Asjkenaziske jødar|asjkenaziske jødar]], som i utgangspunktet trong kongeleg leidebrev for innreise. Den sefardiske innreiseretten vart varierande praktisert, og det finst eksempel på at sefardim vart fengsla på [[1700-talet]]. Med [[Grunnlova]] av [[17. mai]] [[1814]] vart det innført eit totalforbud mot jødisk innreise. Dei få ikkje-assimilerte sefardiske jødane som vart att i Noreg etter 1814 konverterte offisielt til [[evangelisk-luthersk kristendom]]. Innreise- og busettingsforbodet for portugisarjødar vart oppheva av [[Høgsterett]] dem [[4. november]] [[1844]]. Dei [[mosaiske trossamfunn|jødiske samfunna]] som finst i Noreg i dag har i all hovudsak sin bakgrunn i [[Asjkenaziske jødar|asjkenazisk]] innvandring etter grunnlovsendringa av [[1851]].


=== Romaniotes og bené Roma ===
=== Romaniotes og bené Roma ===
Olve Utne
Veiledere, Administratorer
114 951

redigeringer

Hentet fra «https://lokalhistoriewiki.no/wiki/Spesial:Mobildiff/2019038»