Skribenter
94 984
redigeringer
Jødedom: Forskjell mellom sideversjoner
Hopp til navigering
Hopp til søk
→Kulturelle retningar
| (12 mellomliggende versjoner av 4 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
<onlyinclude>{{thumb|15406cr parokhet 5670 Trondheim.jpg|''Parókhet'' (arkforheng) (datert 5670 (1910)) frå [[synagogen i St. Jørgensveita i Trondheim|synagogen i St. Jørgensveita]] i [[Trondheim]].|Olve Utne}} | <onlyinclude>{{thumb|15406cr parokhet 5670 Trondheim.jpg|''Parókhet'' (arkforheng) (datert 5670 (1910)) frå [[synagogen i St. Jørgensveita i Trondheim|synagogen i St. Jørgensveita]] i [[Trondheim]].|[[Olve Utne]]}} | ||
'''[[Jødedom]]''' er den tradisjonelle religionen til [[jødar|det jødiske folket]]. Jødedommen er ein monoteistisk religion som har grunnlag i ''Tenákh'' (Den hebraiske bibelen, Det gamle testamentet) med hovudvekta på ''Toráen'' (Mosebøkene). Hovudretninga av jødedommen i dag er ''rabbinsk jødedom'', som i tillegg baserer seg den munnlege tradisjonen som han nedfeller seg i ''[[Talmúd]]'' med sine kommentarar. Sjølv om det på mange tidspunkt i historia har vore eit mindre tal jødar i Noreg, er det først sidan dei par siste tiåra av [[1800-talet]] at det har vore offentlege gudstenester her i landet. I dag finst det fullt ut organiserte jødiske meinigheiter i [[Oslo]] ([[Det mosaiske trossamfund i Oslo]]) og [[Trondheim kommune|Trondheim]] ([[Det mosaiske trossamfunn, Trondheim]]), men føre [[andre verdskrigen]] var det òg meir eller mindre organiserte grupper andre stader, inkludert i [[Kristiansund kommune|Kristiansund]] (sjå [[Jødedom i Kristiansund]]). </onlyinclude> | '''[[Jødedom]]''' er den tradisjonelle religionen til [[jødar|det jødiske folket]]. Jødedommen er ein monoteistisk religion som har grunnlag i ''Tenákh'' (Den hebraiske bibelen, Det gamle testamentet) med hovudvekta på ''Toráen'' (Mosebøkene). Hovudretninga av jødedommen i dag er ''rabbinsk jødedom'', som i tillegg baserer seg den munnlege tradisjonen som han nedfeller seg i ''[[Talmúd]]'' med sine kommentarar. Sjølv om det på mange tidspunkt i historia har vore eit mindre tal jødar i Noreg, er det først sidan dei par siste tiåra av [[1800-talet]] at det har vore offentlege jødiske gudstenester her i landet. I dag finst det fullt ut organiserte jødiske meinigheiter i [[Oslo]] ([[Det mosaiske trossamfund i Oslo]]) og [[Trondheim kommune|Trondheim]] ([[Det mosaiske trossamfunn, Trondheim]]), men føre [[andre verdskrigen]] var det òg meir eller mindre organiserte grupper andre stader, inkludert i [[Kristiansund kommune|Kristiansund]] (sjå [[Jødedom i Kristiansund]]). </onlyinclude> | ||
== Høgtider og merkedagar == | == Høgtider og merkedagar == | ||
| Linje 10: | Linje 10: | ||
I ''Torá''en (Mosebøkene) finst dei tre valfartshøgtidene nemnte: ''pesaḥ'' (flatbrødfesten), ''sjabungót'' (vekefesten) og ''sukkót'' (lauvhyttefesten). | I ''Torá''en (Mosebøkene) finst dei tre valfartshøgtidene nemnte: ''pesaḥ'' (flatbrødfesten), ''sjabungót'' (vekefesten) og ''sukkót'' (lauvhyttefesten). | ||
'''Pesaḥ''' ({{hebr.}}) eller '''peisech''' ({{jid.}}), òg kalla '''páscua de las cenceñas''' ({{port.j.}}), har opphav i ein grødefest og fruktbarheitsfest der korn (særleg [[bygg]]) og husdyr (særleg [[sau]]er) står i sentrum. Samtidig er pesaḥ eit minne om utgangen av Egypt under ''Mosjé'' (Moses) si leiing. Den kristne høgtida [[påske]] har deler av opphavet sitt, inkludert namnet, i ''pesaḥ''. Under ''pesaḥ'' er det forbode å eta gjæra mjølmat av noko slag av [[kveite (korn)|kveite]], [[spelt]], [[rug]] og vanleg [[bygg]] såvel som det femte slaget, som etter ''Talmúd'' og den sefardiske autoriteten ''Moshé ben Maimón'' (Maimonides, Rambam) er villbygg/torads[[bygg]], men som den asjkenaziske autoriteten ''Rashi'' og dei fleste seinare asjkenaziske autoritetar har meint er [[havre]]. I staden blir det laga ''maṣṣót'' ({{hebr.}}) / ''matses'' ({{jid.}}), eller flatbrød som er laga så raskt at deigen ikkje vann å begynna å heve seg på noko vis. Desse flatbrøda og fleire andre symbolske matretter blir serverte under ''haggadá''en ({{port.j.}}) / ''seder''en ({{asjk.}}) — eit rituelt måltid der forteljinga om utgangen av Egypt utgjer kjerna. | '''Pesaḥ''' ({{hebr.}}) eller '''peisech''' ({{jid.}}), òg kalla '''páscua de las cenceñas''' ({{port.j.}}) eller '''jødisk påske''' (norsk), har opphav i ein grødefest og fruktbarheitsfest der korn (særleg [[bygg]]) og husdyr (særleg [[sau]]er) står i sentrum. Samtidig er pesaḥ eit minne om utgangen av Egypt under ''Mosjé'' (Moses) si leiing. Den kristne høgtida [[påske]] har deler av opphavet sitt, inkludert namnet, i ''pesaḥ''. Under ''pesaḥ'' er det forbode å eta gjæra mjølmat av noko slag av [[kveite (korn)|kveite]], [[spelt]], [[rug]] og vanleg [[bygg]] såvel som det femte slaget, som etter ''Talmúd'' og den sefardiske autoriteten ''Moshé ben Maimón'' (Maimonides, Rambam) er villbygg/torads[[bygg]], men som den asjkenaziske autoriteten ''Rashi'' og dei fleste seinare asjkenaziske autoritetar har meint er [[havre]]. I staden blir det laga ''maṣṣót'' ({{hebr.}}) / ''matses'' ({{jid.}}), eller flatbrød som er laga så raskt at deigen ikkje vann å begynna å heve seg på noko vis. Desse flatbrøda og fleire andre symbolske matretter blir serverte under ''haggadá''en ({{port.j.}}) / ''seder''en ({{asjk.}}) — eit rituelt måltid der forteljinga om utgangen av Egypt utgjer kjerna. | ||
'''Sjabungót''' ({{hebr.}}) eller ''shvues'' ({{jid.}}), òg kalla ''páscua de las semanas'' ({{port.j.}}), finn stad sju veker etter ''pesaḥ'' og svarar slik sett til [[pinse|pinsa]] i kristendommen. Høgtida blir feira i éin eller to dagar til minne om at ''Torá''en vart gjeven til jødane på Sinaifjellet. Typiske skikkar inkluderer eting av mjølkemat. | '''Sjabungót''' ({{hebr.}}) eller '''shvues''' ({{jid.}}), òg kalla '''páscua de las semanas''' ({{port.j.}}) eller '''jødisk pinse''' (norsk), finn stad sju veker etter ''pesaḥ'' og svarar slik sett til [[pinse|pinsa]] i kristendommen. Høgtida blir feira i éin eller to dagar til minne om at ''Torá''en vart gjeven til jødane på Sinaifjellet. Typiske skikkar inkluderer eting av mjølkemat. | ||
[[fil:C04883 sukka.jpg|thumb|right|Sukká (cabaña) på Nordmøre i [[2011]].]] | |||
'''Sukkót''' ({{hebr.}}) eller '''sukkes''' ({{jid.}}), òg kalla '''páscua de las cabañas''' ({{port.j.}}) eller '''lauvhyttefesten''', er ei høgtid som fell i september eller oktober, fem dagar etter ''jom kippúr'' (forsoningsdagen). Det finst to særleg karakteristiske skikkar i samband med sukkót: Den eine skikken er at det blir vifta med ein ''etróg'' (søtsitron) og ein kvast som inneheld palmeblad, pilegreiner og myrtegreiner. (I kristendommen vart dette elementet overført til [[påske|påska]], og i deler av [[Fjordane]] blir tradisjonelt pilvarianten [[selje]] faktisk kalla palme og vifta med på palmesøndag.) Den andre skikken er å byggje ein ''sukká'' (''sukke'' ({{jid.}}), ''cabaña'' ({{sp.p.}})) — ei lita hytte med minst tre ikkje-permanente, ofte glisne, vegger og glisse tak. I denne hytta er det skikk å eta måltid medan høgtida varar, og i varmare strøk er det ikkje uvanleg å sova i sukkáen òg. På grunn av klimaet i [[Midt-Noreg]], med kalde dagar og mykje regn i oktober, er det relativt få som byggjer seg sukká der. | '''Sukkót''' ({{hebr.}}) eller '''sukkes''' ({{jid.}}), òg kalla '''páscua de las cabañas''' ({{port.j.}}) eller '''lauvhyttefesten''', er ei høgtid som fell i september eller oktober, fem dagar etter ''jom kippúr'' (forsoningsdagen). Det finst to særleg karakteristiske skikkar i samband med sukkót: Den eine skikken er at det blir vifta med ein ''etróg'' (søtsitron) og ein kvast som inneheld palmeblad, pilegreiner og myrtegreiner. (I kristendommen vart dette elementet overført til [[påske|påska]], og i deler av [[Fjordane]] blir tradisjonelt pilvarianten [[selje]] faktisk kalla palme og vifta med på palmesøndag.) Den andre skikken er å byggje ein ''sukká'' (''sukke'' ({{jid.}}), ''cabaña'' ({{sp.p.}})) — ei lita hytte med minst tre ikkje-permanente, ofte glisne, vegger og glisse tak. I denne hytta er det skikk å eta måltid medan høgtida varar, og i varmare strøk er det ikkje uvanleg å sova i sukkáen òg. På grunn av klimaet i [[Midt-Noreg]], med kalde dagar og mykje regn i oktober, er det relativt få som byggjer seg sukká der. | ||
| Linje 20: | Linje 21: | ||
[[fil:Levi - Form of Prayers III (5570) p. 14 (crop 2).jpg|thumb|Bøn for ofra for inkvisisjonen og for dei som vandrar på vegen. Frå ei portugisarjødisk bønebok for kippúr utg. i London i 1810.]] | [[fil:Levi - Form of Prayers III (5570) p. 14 (crop 2).jpg|thumb|Bøn for ofra for inkvisisjonen og for dei som vandrar på vegen. Frå ei portugisarjødisk bønebok for kippúr utg. i London i 1810.]] | ||
'''Kippúr''' eller '''jom hakkippurím''' ({{hebr.}}), òg kalla '''jom kippur''' eller '''jonkipper''' ({{jid.}}) og '''el ayuno blanco''' ({{sp.}}), er den jødiske forsoningsdagen. Dagen er ein av dei to fulle fastedagane i året, og alle jødar som er religiøst myndige og har helse til det fastar tradisjonelt eit heilt døgn — frå solnedgang til solnedgang. | '''Kippúr''' eller '''jom hakkippurím''' ({{hebr.}}), òg kalla '''jom kippur''' eller '''jonkipper''' ({{jid.}}) og '''el ayuno blanco''' ({{sp.}}, 'den kvite fasta'), er den jødiske forsoningsdagen. Dagen er ein av dei to fulle fastedagane i året, og alle jødar som er religiøst myndige og har helse til det fastar tradisjonelt eit heilt døgn — frå solnedgang til solnedgang. | ||
'''Tisjngá beáb''' ({{hebr.}}) eller '''tishebov''' ({{jid.}}) ... | '''Tisjngá beáb''' ({{hebr.}}) eller '''tishebov''' ({{jid.}}), òg kalla '''el ayuno negro''' ({{sp.}}, 'den svarte fasta'), er minnedagen over tempelets fall. Dagen er ein av dei to fulle fastedagane i året, og alle jødar som er religiøst myndige og har helse til det fastar tradisjonelt eit heilt døgn — frå solnedgang til solnedgang. | ||
Det finst ein del andre fastedagar òg, men desse er mindre strenge, er stort sett avgrensa til berre deler av døgnet, og er meir variable mellom dei ulike greinene av jødedommen. | Det finst ein del andre fastedagar òg, men desse er mindre strenge, er stort sett avgrensa til berre deler av døgnet, og er meir variable mellom dei ulike greinene av jødedommen. | ||
| Linje 34: | Linje 35: | ||
== Kulturelle retningar == | == Kulturelle retningar == | ||
''' | === Portugisarjødar, eller sefardim === | ||
{{Utdypende artikkel|Sefardiske jøder|Portugisarjødar}} | |||
'''Sefardiske jøder''', flertall '''sefarder''' ([[hebraisk]]: סְפָרַדִּי, [[Tiberiansk hebraisk|tiberiansk]]: ''səp̄āraddî'') er et generelt begrep som hovedsakelig viser til [[jøder]] med historiske røtter på [[Den iberiske halvøy]] ([[Spania]] og [[Portugal]]) i [[middelalderen]] før de ble utvist i [[1492]] av Isabella I av Castilla og Ferdinand II av Aragón. Begrepet benyttes også om de jøder som benytter seg av den sefardiske [[liturgi]]en, eller på andre vis definerer seg selv i henhold til jødiske skikker og tradisjoner fra Den iberiske halvøy. | |||
Sefardiske jøder i denne forstand omfatter først og fremst jøder fra [[Marokko]], [[Algerie]], [[Hellas]], [[Tyrkia]], og i tillegg mange jøder fra [[Italia]], [[Frankrike]], [[Belgia]], [[Nederland]], [[Storbritannia]], [[Amerika]] og [[Israel]]. Navnet brukes imidlertid også i praksis om ikke-iberiske jøder fra arabiskspråklige land såvel som helt generelt om jøder av ikke-[[Asjkenaziske jødar|askenasisk]] opphav. I israelsk dagligtale brukes betegnelsen om ikke-europeiske jøder. | |||
Sefardisk jødedom ble utviklet hovedsakelig i middelalderens Spania og Portugal. Den sefardiske jødedommen skiller seg ut fra askenasisk jødedom hovedsakelig i ritualet for [[rosj hasjaná]] og [[Kippur|jom kippúr]], i uttalen av [[hebraisk]] og [[arameisk]], i terminologibruk, i interpretasjonen av [[halakha|halakhá]] og i en del liturgiske detaljer. | |||
''' | Begrepet sefardisk betyr i all vesentlighet «spansk» og kommer fra ''Sefarad'' (hebraisk: סְפָרַד, tiberiansk: ''Səp̄āráḏ''), en bibelsk lokalisering. Obadjas bok i den hebraiske Bibelen og Det gamle testamente, 1–20: ''«Denne hæren av israelitter i eksil skal ta det som tilhørte kanaaneerne, helt til Sarepta, og de fra Jerusalem som er i eksil i Sefarad, skal ta byene i Negev.»'' Denne lokaliseringen er diskutabel, men «Sefarad» ble uansett identifisert av senere jøder som Den iberiske halvøy. | ||
Sefardiske jøder, tidligere mest kjent som «[[Portugisarjødar|Portugisjøder]]» eller «(Jøder af) den Portugisiske Nation», hadde fram til [[1814]] i prinsippet innreise- og bosetningsrett i [[Norge]] — i motsetning til [[Asjkenaziske jødar|askenasiske jøder]], som i utgangspunktet trengte kongelig leidebrev. Den sefardiske innreiseretten ble varierende praktisert, og det finnes eksempler på at sefardiske jøder ble fengslet på [[1700-tallet]]. Med [[Grunnloven]] av [[17. mai]] [[1814]] ble et totalforbud mot jødisk innreise satt i kraft. De få ikke-assimilerte sefardiske jøder som ble i Norge etter 1814 konverterte offisielt til [[evangelisk-luthersk kristendom]]. Forbudet ble opphevet for sefardiske jøder av [[Høyesterett]] i [[1844]]. Medlemsmassen i de [[mosaiske trossamfunn]] som finnes i Norge i dag har i all hovedsak sin bakgrunn i [[Asjkenaziske jødar|askenasisk]] innvandring etter grunnlovsendringen av [[1851]]. | |||
=== Romaniotes og bené Roma === | |||
=== Høgtyske jødar, eller asjkenazim === | |||
{{Utdypende artikkel|Asjkenaziske jødar}} | |||
== Politiske retningar == | == Politiske retningar == | ||
| Linje 55: | Linje 65: | ||
== Jødedommen i Noreg == | == Jødedommen i Noreg == | ||
[[Bilde:Bergstien Oslo 2012.jpg|thumb|Synagogen i Bergstien i Oslo | [[Bilde:Bergstien Oslo 2012.jpg|thumb|Synagogen i Bergstien i Oslo stod ferdig i 1919 og vart innvigd i 1920, her fotografert vinteren 2012. {{byline|Stig Rune Pedersen}}]] | ||
<gallery> | <gallery> | ||
| Linje 84: | Linje 94: | ||
* [http://safon.org/nn/index.php/Emne:J%C3%B8dedom Safon.org] | * [http://safon.org/nn/index.php/Emne:J%C3%B8dedom Safon.org] | ||
[[kategori: | [[kategori:jødisk religion| ]] | ||
[[kategori:jødisk historie og kultur]] | |||
{{f1}} | {{f1}} | ||
{{nn}} | |||