Lokal språkstrid: Forskjell mellom sideversjoner

==Fire hovudfasar==

==Målsaka - spreiingsmønster==

* Nye idear om språk og nasjon kom til Noreg frå Europa i overgangen mellom 17- og 1800-talet og utløyste ein debatt om det norske språkspørsmålet, særleg i tida etter 1814.  

* Etter at [[Ivar Aasen]] lanserte landsmålet som eit alternativ til dansk-norsk kring 1850, oppstod det i 1850-åra miljø av målfolk i dei største byane (Kristiania, Bergen). Tidleg i 1860-åra vart det organisert formelle organisasjonar i Kristiania, Bergen og Trondheim for å fremja landsmålet. Frå 1868 fekk ein to varige målreisingsorganisasjonar, [[Det Norske Samlaget]] (Kristiania) og [[Vestmannalaget]] (Bergen).  

I mange lokalsamfunn vil ein ikkje finna spor etter målsaka i denne fasen. Og i den grad ein finn det, vil det primært vera knytt til einskildpersonar eller små miljø. Di meir interessante er det då dei spora ein måtte finna etter lokal språkstrid eller språkengasjement. Sjansane vil vera størst for å finna det i lærarkrinsar, og i organisasjonar som samtale- og leseforeiningar, skyttarlag og venstreforeiningar då dei vart organiserte kring riksrettsstriden (1884).  

I bygdene kan ein i denne fasen byrja å finna lærarar som ambassadørar for målsaka. Det er då interessant kvar dei har fått desse ideane frå. Ofte kan dei følgjast attende til ein lærarskule eller ein folkehøgskule.  

I 1892 kom den såkalla [[målparagrafen]] inn i folkeskulelovene. Paragraf 73 i landsskulelova lydde etter dette slik:

Dette var det formelle grunnlaget for at dei lokale skulestyra kunne ta til med innføringa av landsmål i folkeskulen. Ein skal merka seg to punkt i paragrafen, som er viktige i eit studium av korleis språkskifteprosessen føregjekk lokalt: For det fyrste var prosedyren at både overtilsynet for skulen og deretter krinsen (altså ei ’folkerøysting’ på eit krinsmøte) skulle uttala seg før skulestyret gjorde det bindande vedtaket. Røysterett på krinsmøtet hadde alle foreldre som budde i krinsen og hadde born i skulen, og likeeins alle som er 25 år, busette i skulekrinsen og særskilt skattlagde. Gifte kvinner som etter 1901 hadde kommunal røysterett, hadde òg røysterett på krinsmøtet. Eit framlegg i Stortinget i 1892 om at skulestyret var bunde til å følgja eit vedtak i krinsmøtet gjort med 2/3 fleirtal, kom ikkje inn i lova. Dermed stod skulestyret formelt fritt til å gjera eit anna vedtak enn overtilsynet og krinsmøtet hadde rådd til, og skulestyret kunne òg gjera særskilte vedtak for kvar skulekrins. Regelverket har seinare vorte endra noko, fyrste gong i 1915, men ordninga med krinsrøystingar gjeld framleis.

Dette opna for ei rekkje ulike variantar. Særleg i den fyrste fasen var ein stegvis prosess heller vanleg for at folk skulle venja seg til landsmålet. Det var heller ikkje uvanleg at det vart gjort ulike vedtak for  dei ulike skulekrinsane innanfor ein kommune, alt etter utfallet av dei lokale prosessane. Det kan såleis vera vanskeleg å finna eitt årstal for når ein krins eller kommune skifte opplæringsmål – det var oftast heller snakk om ein gradvis prosess over fleire år. Men det viktigaste einskildvedtaket i denne prosessen var det som galdt det skriftlege opplæringsmålet til elevane.  

Etter ein kvass lokal språkstrid vart folkeskulen i Odda hausten 1914 delt i ei riksmålsavdeling og ei landsmålsavdeling. Dette vart opphavet til ordninga med språklege parallellklassar, som vart formalisert av Stortinget gjennom eit tillegg til målparagrafane i skulelovene i desember 1917.<ref>Hoel 2011, s. 255ff</ref> Etter dette kunne eit språkleg mindretal (etter kvart fastslege til minst 10 elevar) krevja klassedeling på språkleg grunnlag. Dette har vore ei mykje nytta ordning heilt fram til i dag for å sikra språklege mindretalsrettar i grunnopplæringa.

===Kyrkja===

===Lokalstyring===

===Organisasjonsliv===

Meir omfattande nynorskbruk på dette språkbruksdomenet kom derimot seint og kan i mange av dagens sterkaste nynorskområde tidfestast til langt opp i etterkrigstida. I eit lokalt studium er det interessant å studera språkbruken i næringslivet fordi omfattande nynorskbruk her gjerne kan tolkast som det endelege og definitive gjennombrotet for nynorsk i lokalsamfunnet.

I mange tilfelle vil ein likevel ikkje koma så langt med denne innfallsvinkelen, særleg ikkje i ein tidleg fase. I den grad målreisingsarbeidet skjedde gjennom formelle organisasjonar, var det før ca 1920 i langt større grad gjennom ungdomslag enn gjennom lag som kalla seg ’mållag’. Det fanst kring hundreårsskiftet rundt rekna ti gonger så mange ungdomslag som mållag. Noregs Mållag vart fyrst skipa i 1906, og ein må fram til mellomkrigstida før organisasjonen var så sterk at han fekk ei leiande rolle i målarbeidet også lokalt. Det var eit resultat av ei systematisk organisasjonsbygging frå kring 1913-14, som mellom anna innebar oppbygging av eit titals regionale [[målkontor]] gjennom mellomkrigstida som skulle ha regionale leiings- og samordningsfunksjonar.

Den viktigaste inngangen vil her ofte vera lærarane og lærarmiljøa. Mange av lærarskulane vart mot slutten av 1800-talet og inn på 1900-talet viktige distriktssentrum for målarbeidet der bygdeungdom var ideologisk vekte for målsaka. Dei som vart lærarar, hadde gjerne òg møtt målsaka på folkehøgskular eller amtsskular. I lærarbiografiane kan det såleis liggja viktige spor til korleis målsaka og landsmålet kom inn i eit lokalmiljø. I leksikonartiklar om lærarar er det såleis svært nyttig om ein frå med kva skular dei har gått på.  

På den landsmålskritiske sida har ein tradisjonelt venta å møta dei kondisjonerte miljøa i bygda – embetsmenn, borgarskap og storbønder. Sokneprestane vert gjerne òg utan vidare rekna til riksmålsfløya. Somme studiar kan likevel tyda på at særleg prestane gjerne stod i ei mellomstilling. Dei hadde direkte innverknad på målvalet ikkje berre i kyrkja, men òg i skulen som medlemer av skulestyra. Prestane si rolle i målstriden er såleis viktig å få kartlagd.

Studiet av språkstrid både på nasjonalt og lokalt nivå har hatt ein tendens til å handsama språkspørsmålet for seg sjølv eller i høgda som eit skulehistorisk spørsmål. Som lokalhistorisk studieobjekt vil det viktige fyrstesteget i alle høve vera å få klarlagt hendingsgang og identifisert dei sentrale aktørane, og det ligg i saka at det vil få eit skulehistorisk fokus sidan skulen var den viktigaste arenaen for språkstriden og lærarane ofte mellom dei viktigaste aktørane.  

===Litteratur om språkstrid på regionalt nivået===

Ut over dette finst fleire upubliserte hovud- og masteroppgåver som dekkjer delar av landet. Nordfrå gjeld det:  

==Litteraturliste==

[[Kategori:Metode]]

[[Kategori:Norsk språk]]