Nikolaus Gjelsvik: Forskjell mellom sideversjoner

<onlyinclude>{{thumb høyre|Nikolaus Gjelsvik bauta (Arnybo).jpg|Bauta over professor Nikolaus Gjelsvik i Askvoll, avduka i 1941.|Arild Nybø.}} '''[[Nikolaus Gjelsvik|Nikolaus Mathias Gjelsvik]]''' (fødd den 11. april [[1866]] i [[Askvoll]], [[Sunnfjord]], død i Oslo den 14. november [[1938]]) var jurist og norskdomsforkjempar. Han var fyrst dosent (1897), så frå 1906 til 1936 professor i rettsvitskap ved Universitetet i  Oslo, og var ein framståande ekspert mellom anna i mellomfolkelege rettstilhøve. Han var rådgjevar under Karlstad-forhandlingane under unionsoppløysinga i 1905. Som norskdomsmann var Gjelsvik ein kraftfull organisator innan både målrørsla og den frilynde ungdomsrørsla, og han blir rekna som grunnleggjaren av det nynorske rettsmålet.

I 1930-åra markerte Gjelsvik seg med sterkt nasjonalistisk farga standpunkt i politiske spørsmål som forsvarssaka og [[Grønlandssaka]].</onlyinclude>  

<onlyinclude>Nikolaus Gjelsvik var fødd og oppvaksen på Sørgarden i grenda Gjelsvika i noverande Askvoll kommune. Denne delen var tidlegare Vevring herad i Sogn og Fjordane fylke. Garden var den største garden i bygda, og etter måten stor i vestlandsk målestokk.</onlyinclude><ref>Gjelsvik, O. 1999 side 89.</ref><onlyinclude> Foreldra til Nikolaus Gjelsvik var gardbrukarparet Øystein Eirik Olavsson (1824-1880) frå Gjelsvik og Malene Andreasdotter (1833-1880) frå Selvik. Nikolaus vart altså med eitt slag foreldrelaus som 14-åring. Han var nummer seks av ein syskenflokk på ni.</onlyinclude> <ref>Knudsen, S.Å. 1987 side 124.</ref>

I 1900 gifte Gjelsvik seg med Eugenie Karoline Ursula Marie Kallhardt (1874-1950). Ho var frå Bayern, dotter til professor Friederich Kallhardt og Marie W. U. Ruprecht.  Nikolaus og Eugenie Gjelsvik fekk etterkvart åtte born. Dei bygde seg heimen Leitet på [[Slemdal]] i Oslo. Familien var seinare mykje på feriar i barndomsbygda hans. Dei budde hjå systera til Gjelsvik i Bjørndalen, til dei i 1929 fekk bygd seg ei hytte som lokalt gjekk under namnet Professorstaua. Gjelsvik heldt seg med eigen robåt der som vart heitande Professorbåten.<ref>Gjelsvik, O. 1999 side 96.</ref>

Allereie som tenåring var Gjelsvik målmedviten. Som foreldrelaus bondeson frå Gjelsvik trong han økonomisk hjelp for å ta studenteksamen. Denne hjelpa fekk han av [[Lars Oftedal]] i [[Stavanger]]. I Stavanger var han skulekamerat med den seinare biskop og nynorskforkjempar [[Peter Hognestad]], som også var blant dei som Oftedal hjelpte fram. På latinskulen hadde dei den seinare statsminister [[Johannes Steen]] som lærar. Som Oftedal og Steen sokna Gjelsvik sidan politisk til [[Venstre]].

I 1905 var det stor interesse for førelesingar i [http://snl.no/folkerett folkerett]. Dette pga. [http://snl.no/Norges_historie_fra_1815_til_1905 unionstriden med Sverige]. Nikolaus Gjelsvik hadde førelese om folkerett frå 1898 og var ekspert på dette emnet. Frå 1901 til 1902 var han medlem i ein komite som arbeidde med Noregs høve til Haag-konvensjonen. Han arbeidde for Nobelinstituttet frå 1904 til 1906. Han hadde skrive mykje om dei juridiske aspekta ved unionen med Sverige. I 1905 var han med som juridisk sakkunnig under Karlstadforhandlingane. Her fekk han inn ein eigen klausul. Denne er seinare blitt brukt i andre traktatar. Sidan skreiv han ei bok om unionsoppløysinga på tysk saman med professor A. Aall. Han skreiv også ei lærebok i folkerett. Her la han vekt på fredsarbeid, men også at alle statar skulle ha eit sterkt forsvar. Det skulle ha kome ut ein del to av boka om folkerett, men på grunn av Den første verdskrigen verka det som Gjelsvik miste noko av trua på folkeretten, og boka kom aldri ut. Hans sympati under verdskrigen hadde lege klårt på tysk side.<ref>Knoph, R. 1929 side 472.</ref>

Gjelsviks nasjonale framfor lokale perspektiv på målreisinga blir stadfesta av eit sitat frå [[Sven Moren]]. Moren hadde treft Gjelsvik for første gong i redaksjonen til [[Den 17de Mai]] i 1898, og fortel kor postivt forundra han vart over denne akademikaren av bondestand. Det var ikkje minst det at Gjelsvik «tala klingande nynorsk, ''dialektfri høgnorsk'', så lytefritt og trygt som hadde han aldri lært anna mål.» (Kursivering gjort her på wikien.)<ref>Moren sitert hjå Gjelsvik, O. 1999 side 94.</ref>

Ideen til landsgymnas var det Gjelsvik som hadde. Her skulle bondeungdomen få opplæringa si på landsmål. Slike gymnas blei oppretta fleire stader. Han hadde også ein ide om at Universitetet i Bergen skulle bli eit nynorsk universitet. Dette gjekk ikkje i gjennom.

I 1931 blei han beden om å stille i sentralkomiteen for den nye raseideologisk funderte og antiparlamentariske [[Nordisk Folkereisning]], som [[Vidkun Quisling]] stod i spissen for. Gjelsvik takka nei på grunn av sviktande helse, men tilbaud seg å vere til hjelp på annan måte.<ref>Dahl, H.F. 1991 side 162.</ref> Hans Fredrik Dahl reknar opp Gjelsvik som ein av fleire som tilhøyrde ein litt eldre generasjon, «og som var kjent fra [[Frisinnede Venstres]] fargerike skare».

Gjelsvik blei året etter utpeika til landsstyret for [[Norges Leidangs Lag]]. Det var den nye frivillige militæropplæringa som forsvarsminister Quisling hadde fått i stand, og som kritikarane meinte var eit framhald av dei «[[kvite gardar|kvitae gardane]]» frå 1920-åra, paramilitære grupper som retta seg mot arbeidarrørsla.<ref>Borgersrud, L. 2010 side 193.</ref>

* Dahl, Hans Fredrik: ''Vidkun Quisling. En fører blir til.'' Aschehoug, Oslo 1991.

* Kleppa, Hermund: [http://www.fylkesarkiv.no/kl/detalj/?id=959 Gjelsviksteinen. Artikkel i Kulturhistorisk leksikon. Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane 2001.]

* Kleppa, Hermund: [http://www.sfj.no/cmssff/cmspublish.nsf/$all/CFCC9CE6C789A501C1257234006C0FA8?OpenDocument Tre frå fylket til stades då Noregs Mållag vart skipa. Artikkel på heimesida til Sogn og Fjordane fylkeskommune, publisert den 3. februar 2006.]  

* ''Professor Nikolaus Gjelsvik 1866-1938''. Minneskrift frå Norsk Måldyrkingslag. Universitetsforlaget 1968. Bibliografi s.40-63.

{{DEFAULTSORT:GJELSVIK, NIKOLAUS}}

 

[[kategori:Personer]]

[[kategori:Askvoll kommune]]