Olav Aukrust: Forskjell mellom sideversjoner

<onlyinclude>{{thumb høyre|Olav Aukrust (1883-1929).jpg|Olav Aukrust. Udatert foto.|[[L. Forbech]]s eftf. (Kristiania)}}

Olav Aukrusts dikting innbyr både til begeistring og til sterke motforestillingar, både kva gjeld innhald og form. Dikta hans er på den eine sida prega av ekstatisk, visjonær religiøsitet, og på den andre sida av ein ytterleggåande norskdomsideologi. Naturmystikken er eit tredje berande element, som også er tett innvove både i nasjonalismen og i religiøsiteten. Likeins er kjærleiksmotivet, både erotisk elskhug og den altomfattande Guds kjærleik, framherskande i mykje av diktinga hans. Han dyrka det «rotekte bondenorske» med utgangspunkt i ein tradisjonsbunden gardbrukarstand i ei fjellbygd som han sjølv kom frå. Den nasjonalistiske tankeverda og retorikken vekte begeistring ikkje minst i dei norrøndyrkande krinsane som slutta opp om [[Nasjonal samling]], noko som har gjort sitt til at Aukrusts dikting i periodar har vore ideologisk sterkt omdiskutert.</onlyinclude> Aukrusts språkkunst og suverene rådemakt over litterære verkemiddel er vanskeleg å overgå. Men bruk av lite kjende, til dels nyskapte ord og vendingar, mykje basert på dialekt og norrøne røter, kan verke som ein barriere for nye lesarar. Og det er blitt framhalde at hans barokke rikdom av ord, rim, rytme og biletbruk stundom kan ta overhand på kostnad av den eigentlege litterære kvaliteten.  

== Sosial bakgrunn ==

{{thumb høyre|Nordgard Aukrust.jpg|Nordgard Aukrust 2008.|Margareth (Wikimedia Commons)}}

{{thumb høyre|Aukrust statue 2.jpg|Statue av Olav Aukrust ved Lom kyrkje. Kunstnar: [[Dyre Vaa]] 1954. Lomseggen i bakgrunnen. |Hans P. Hosar 2013.}}

{{thumb høyre|Aukrust Blekastad familie.jpg|Gudrun og Olav Aukrust (bak til venstre) med foreldre og sine to søner. Biletet må vere teke litt før 1920. |Ukjent.}}

Olav Aukrust gifta seg sommaren 1911 med [[Gudrun Blekastad]] (1887–1984) frå Gausdal, dotter av skulemann og forretningsdrivande [[Ivar Blekastad]] (1850–1936), opphavleg frå [[Sel]], og Torø fødd Ofigsbø (1858–1929) frå Lom. Olav og Gudrun hadde vore trulova frå 1907. Prest ved vigselen var [[Christopher Bruun]], som var nær ven av både av Blekastad og Aukrust-familien. Frå 1918 bygde ekteparet seg heimen Lyvjaberg på ein tidlegare husmannsplass under Aukrust, Aukrusttrædet. Gudrun budde der heilt til i åttiårsalderen, og sommarstid også lenger, til ho kom på aldersheimen i Lom i 1977.

Olav og Gudrun Aukrust fekk to søner, Olav (1912-?), som var laborant, forfattar og religionshistorikar, og Ivar (1913-1994), som var arkitekt og budde i Trondheim.

{{thumb høyre|Tosten Raudskjegg.jpg|«[...] Tosten hét han, og sid var toppen/og raudt var skjegget, og heile kroppen/var stygg og motboden,/ orme-lugum og lang og rotloden» - frå diktet «Tosten Raudskjegg». Røyndomens Tosten Raudskjegg, [[Tosten Pålsen Auale]] (biletet), var i Aukrusts oppvekst småbrukar på Nedre Nørjordet tvers over elva frå Nordgard Aukrust. Tosten døydde i 1924, to år før diktet vart publisert.|Ukjent.}}

Olav gjekk berre fem år i folkeskulen, openbert av di han var uvanleg skuleflink. Som 12-åring byrja han på den toårige [[framhaldsskule]]n som ambulerte mellom Lom og Skjåk. Fyrste vinteren (1895-1896) var skulen på [[Geisar]] i Lom, så da kunne han nok bu heime. Da skulen året etter var i Skjåk, måtte 13-åringen bu borte i skuletida. Dei to neste åra hjelpte han til på heimegarden. Vinteren 1899-1900 gjekk han [[amtsskole|amtskulen]] på [[Vignes]] ved Lillehammer.  

{{thumb høyre|Aukrust antikivitetar.jpg|Olav Aukrust kjøper antikvitetar. Opplysningar om tid og stad og dei andre personane på biletet vantar i kjelda.|Ukjent}}

Ved stemner og kappleikar deltok Aukrust jamt som fagkunnig dommar, mellom anna saman med Sandvik ved [[Fel-Jakup]]-stemna i Skjåk i 1921. Aukrust spela sjølv fele, enda han vart hemma av å måtte amputere ein finger. Han hadde lært det av lokale spelemenn, fyrst og fremst [[Per Spelmann]] (Per Olsen, 1830-1907, plassmann i Bakkestugu ved Tande i Bøverdalen). Gode songarar og tradisjonsberarar som Aukrust også lærde av, var [[Barbro Klepp]] og døtrene hennar, [[Eldri Aukrustbakken]] og [[Rønnaug Vangen]], som kom frå husmannsplassar rett i nærleiken av Nordgard Aukrust.<ref>Kjøk og Kjøk 1995:131.</ref>

Året etter at han døydde, kom ''Solrenning'', den samlinga som han i brev fleire gonger omtalar som «storboki».  Her vender han attende til den religiøse tematikken frå Himmelvarden, det vil seie det som mest nærmar seg det universale og olsoknorske, og samlinga kan såleis oppfattast som den siste delen av den tenkte trilogien. Solrenning har i litteraturhistoria vore omtala som «et av de geniale diktverk i norsk litteratur».<ref>Houm, P. 1955:208.</ref>  

{{thumb høyre|Aukrust Olavstreet.jpg|«Olavstreet». Skisse i manuskript til ein tale som Olav Aukrust heldt 1922. Det illustrerer diktarens tankar om den åndelege progresjonen frå det lokale via det nasjonale til det universale, her knytta særskilt til førestillingane om helgenkongens rolle i norsk nasjonsbygging.| }}

Antroposofien let seg ikkje utan vidare sameine med folkehøgskuleideologien. Christopher Brunn såg på åndsretninga som tøv og svermeri.<ref>Sørbø, J.I 2009:78.</ref> Ikkje desto mindre kan Aukruts biograf Jon Inge Sørbø slå fast, etter å ha gjort greie for teosofien og antroposofien særleg frå og med Steiners første besøk i Kristiania 1908:  

På 1960- og 1970-talet kom Aukrusts dikting og ideologi under sterkt åtak frå fleire hald, ikkje minst frå den poltisk radikale og i utgangspunktet litterært modernistiske krinsen rundt tidsskriftet Profil. Forfattaren [[Tor Obrestad]] frå dette miljøet, og dessutan litteraturvitaren [[Eystein Eggen]] påpeikte det dei meinte er fascistoide trekk i Aukrusts lyrikk, og særleg sistnemnde påpeikar den nære ideologiske skyldskapen med den norske nasjonalsosialismen.

Partipolitiske haldningar kan vi av gjennomgådde kjelder ikkje sjå at Olav Aukrust har lagt for dagen. Han var oppvaksen i og inngifta i eit miljø som hadde gått frå [[Venstre]] frå 1880-åra av til [[Bondepartiet]] i 1920-åra. Broren Lars var stortingsmann for Bondepartiet, og den andre broren Paal var lokalpolitikar for det same partiet. Under krigen var Paal NS-ordførar i Lom. Svogeren Lars Sulheim stod på felleslista til NS og Bygdefolkets krisehjelp i Oppland ved stortingsvalet i 1933. To framståande kunstnarvener av Olav Aukrust, [[David Monrad Johansen]] og [[Wilhelm Rasmussen]] melde seg inn i NS. Bjørnar Vigerust, som i si tid fekk folkehøgskulen og Olav Aukrust til Dovre, var NS-mann før og under okkupasjonen. Under nazistyret, allereie i desember 1940, ville Vigerust gjere ein freistnad på å realisere den mytiske lærdomsstaden Dovre ved å byggje opp eit stordimensjonert germansk og nordisk kultursentrum på Hjerkinn. Han la fram planane for statsråd [[Aksel Stang]], men det kom ikkje noko vidare ut av det.<ref>Statsarkivet i Hamar: Gudbrandsdal politimeisterembete, landssvikavdelinga. Saksdokument, eske 5 1947, brev frå Vigerust til Stang 7.12.1940..</ref>

Olav Aukrust sjølv døydde tre-fire år før NS vart stifta som parti. Det er sjølvsagt fåfengt og kanskje urett å spekulere i om han ville vorte nazist om han hadde levd lenge nok. Men den påfallande vendinga mot nasjonalsosialismen i diktarens nærmiljø gjer det høgst relevant å stille spørsmålet om denne ideologien også kan avspeglast i hans litterære produksjon. Og det er ei kjensgjerning at bondeforherlegande, norrøndyrkande og blod- og jord-ideologiserte norske nazistar trykte Olav Aukrust til brystet som sin eigen diktar. Det er etter måten lett å skjøne når ein les liner som dette:

Det er i denne samanhengen viktig å påpeike at bonderomantikk, nasjonalisme og blod og jord-mystikk ikkje er ein spesifikt fascistisk eller nasjonalsosialistisk ideologi. I Noreg frå andre halvparten av 1800-talet og langt inn i etterkrigstida, var dette eit åndeleg fellesgods for breie, nasjonalt sinna og demokratiske rørsler. Det hadde røter i den tyske nasjonalromantikken med filosofen [[Johann Gottfried Herder]] som ein viktig opphavsperson, og vart formidla til Norden og Noreg særleg av [[Henrich Steffens]], [[Nikolai Frederik Severin Grundtvig|Nikolai F.S. Grundtvig]] og [[Christopher Bruun]]. Store delar av norskdomsrørsla, derunder målrørsla, folkehøgskulane og dei frilynte ungdomslaga, hadde dette som ein felleskulturell ballast, og det strekte seg vel å merke langt utover nynorskmiljøa.  

Nasjonalromantikk impliserer rasetenking, i det minste framheving og dyrking av ulike folkeslags eigenart, men ikkje nødvendigvis rasehat. Og det ligg ikkje innbakt i nasjonalromantikken å gå inn for diktatur og «om nødvendig» terror og krig, noko som derimot karakteriserer fascismen og nazismen. Blant dei mange nordmenn som meir eller mindre medvite og uttala delte nasjonal- og bonderomantiske haldningar og kjensler, var det trass alt eit lite mindretal som slutta seg til NS. Det galdt også i Lom, sjølv om NS fekk ei samanlikningsvis god oppslutning der, særleg i det sosiale sjiktet som Aukrust-familien tilhøyrde.