Veiledere, Administratorer, Skribenter
102 168
redigeringer
Sveits: Forskjell mellom sideversjoner
Hopp til navigering
Hopp til søk
m
→Historie
Ingen redigeringsforklaring |
m (→Historie) |
||
| (15 mellomliggende versjoner av 3 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
{{thumb høyre|Palais des Nations Genève 2008.jpg|Motiv frå ''Palais des Nations'' i Genève i Sveits, Folkeforbundet sitt hovedkvarter, oppført 1929-1936, i dag mellom anna Europa-hovedkvarteret til FN. [[Carl Joachim Hambro]] var Folkeforbundet sin president frå 1939. |[[Bruker:Stigrp|Stig Rune Pedersen]] (2008)}} | |||
'''[[Sveits]]''' er ein forbundsrepublikk i Sentral-Europa. Landet grensar til [[Frankrike]], [[Tyskland]], [[Liechtenstein]], [[Østerrike]] og [[Italia]]. Sveits omtalast som Noreg ofte som eit «annleisland». Det er eit fjellrikt land, med Jurafjella i nordvest og Alpene i sør og sentralt i landet. Mellom dei to fjellkjedene ligg eit lågareliggande område, Mittelland. Hovedstaden er Bern, og landet har noko over åtte millionar innbyggjarar. Det er delt i 26 kantonar, delstatar med utstrakt indre sjølvstyre. | '''[[Sveits]]''' er ein forbundsrepublikk i Sentral-Europa. Landet grensar til [[Frankrike]], [[Tyskland]], [[Liechtenstein]], [[Østerrike]] og [[Italia]]. Sveits omtalast som Noreg ofte som eit «annleisland». Det er eit fjellrikt land, med Jurafjella i nordvest og Alpene i sør og sentralt i landet. Mellom dei to fjellkjedene ligg eit lågareliggande område, Mittelland. Hovedstaden er Bern, og landet har noko over åtte millionar innbyggjarar. Det er delt i 26 kantonar, delstatar med utstrakt indre sjølvstyre. | ||
| Linje 16: | Linje 17: | ||
==Geografi== | ==Geografi== | ||
{{thumb| Wilervoress.JPG|I Berner Oberland er det seterdrift helt opp til 2000 moh.|Heidi Thöni Sletten|2015}} | |||
Omkring 70 prosent av arealet er fjellområde. Samstundes er også 70 prosent [[kulturlandskap]], så ein stor del av fjellområda er utbygd. Jurafjella utgjer omkring ti prosent av landet, Alpene 30 prosent og Mittelland 60 prosent; sjølv i det lågareliggjande Mittelland er det altså store fjellområde. Nokre av dei høgste fjella i Europa ligg i Sveits, og difor finn ein også fleire hovudvasskiljer der. Rhône og Rhinen har sine kjelder i Sveits, elva Inn renn gjennom Engdain inn i Donau og frå Alpene renn fleire elver inn i Po, for å nemne nokre av vassdraga. Alpene utgjer et klimaskilje, med temperert klima i nord og middelhavsklima i sør. | Omkring 70 prosent av arealet er fjellområde. Samstundes er også 70 prosent [[kulturlandskap]], så ein stor del av fjellområda er utbygd. Jurafjella utgjer omkring ti prosent av landet, Alpene 30 prosent og Mittelland 60 prosent; sjølv i det lågareliggjande Mittelland er det altså store fjellområde. Nokre av dei høgste fjella i Europa ligg i Sveits, og difor finn ein også fleire hovudvasskiljer der. Rhône og Rhinen har sine kjelder i Sveits, elva Inn renn gjennom Engdain inn i Donau og frå Alpene renn fleire elver inn i Po, for å nemne nokre av vassdraga. Alpene utgjer et klimaskilje, med temperert klima i nord og middelhavsklima i sør. | ||
I nord er skogen prega av bartre, medan det i sør er meir lauvskog. Det er eit rikt dyreliv i landet. | I nord er skogen prega av bartre, medan det i sør er meir lauvskog. Det er eit rikt dyreliv i landet. | ||
==Folk og busetnad== | ==Folk og busetnad== | ||
| Linje 42: | Linje 43: | ||
==Historie== | ==Historie== | ||
{{thumb|EFTA Geneve HK 2017.JPG|Hovudkvarteret til EFTA ligg i Geneve.|Stig Rune Pedersen}} | |||
Dei eldste spor etter menneske i Sveits er frå kring 50 000 år sidan, men det skulle ta lang tid før ein fekk ein større, fast busetnad. Helvetierne, som var ein keltisk stamme, slo seg i dei siste fire århundra før vår tidsrekning ned vest i landet, og reterne slog seg ned i aust. Kvar reterne kom frå veit ein ikkje, men det er dei som har gjett namn til språket retoromansk. I 58 f.Kr. la romarane det meste av området under seg. I folkevandringstida kom fleire germanske stammar – burgundarane, alemannerane og langobardane – inn i landet og fortrengde eller assimilerte helvetierne. Allereie i denne innvandringa kan ein sjå skiljelinene mellom språkområde i dagens Sveits. | Dei eldste spor etter menneske i Sveits er frå kring 50 000 år sidan, men det skulle ta lang tid før ein fekk ein større, fast busetnad. Helvetierne, som var ein keltisk stamme, slo seg i dei siste fire århundra før vår tidsrekning ned vest i landet, og reterne slog seg ned i aust. Kvar reterne kom frå veit ein ikkje, men det er dei som har gjett namn til språket retoromansk. I 58 f.Kr. la romarane det meste av området under seg. I folkevandringstida kom fleire germanske stammar – burgundarane, alemannerane og langobardane – inn i landet og fortrengde eller assimilerte helvetierne. Allereie i denne innvandringa kan ein sjå skiljelinene mellom språkområde i dagens Sveits. | ||
| Linje 55: | Linje 56: | ||
Sveits er eit viktig finansielt senter, og tenesteyting er sentral i sveitsisk økonomi. Bankane i landet har vore kjent for sin strenge tystnadsplikt, men etter kvart som Sveits har opna seg meir for resten av verda har dei også letta på sløret overfor andre land sine skattevesen. Sveits er difor ikkje lenger i same grad som før eit paradis for dei som vil gøyme unna formuane sine. | Sveits er eit viktig finansielt senter, og tenesteyting er sentral i sveitsisk økonomi. Bankane i landet har vore kjent for sin strenge tystnadsplikt, men etter kvart som Sveits har opna seg meir for resten av verda har dei også letta på sløret overfor andre land sine skattevesen. Sveits er difor ikkje lenger i same grad som før eit paradis for dei som vil gøyme unna formuane sine. | ||
Ein annan følgje av nøytraliteten er at fleire internasjonale organisasjonar har sitt hovudsete i Sveits. Dette gjeld mellom anna [[Raudekrossen]]. | Ein annan følgje av nøytraliteten er at fleire internasjonale organisasjonar har sitt hovudsete i Sveits. Dette gjeld mellom anna fleire FN-organisasjonar og [[Raudekrossen]]. Hovudkvarteret til EFTA (Det Europeiske frihandelsforbundet), der Noreg er medlem saman med Sveits, Island og Lichtenstein, ligg i Geneve. | ||
==Sveits og Noreg== | ==Sveits og Noreg== | ||
| Linje 64: | Linje 65: | ||
Per 1. januar 2015 var det 1284 innbyggjarar i Noreg med ein eller fleire sveitsiske besteforeldre, og 1326 innbyggjarar med innvandrarbakgrunn frå Sveits. | Per 1. januar 2015 var det 1284 innbyggjarar i Noreg med ein eller fleire sveitsiske besteforeldre, og 1326 innbyggjarar med innvandrarbakgrunn frå Sveits. | ||
Eit særskilt band mellom Noreg og Sveits finn vi i arkitekturen: [[ | Eit særskilt band mellom Noreg og Sveits finn vi i arkitekturen: [[Sveitserstil]]en som kom hit på 1800-talet er framleis godt synleg i norsk arkitektur. | ||
Dei tre første norske kvinnene som tok doktorgrad gjorde dette i Sveits, alle tre i Zürich.<ref>Sjå [[De første norske kvinnene med doktorgrad]].</ref> | |||
Yrkestittelen [[Sveiser (landbruk)|sveisar]], tidlegare også skrive ''sveitsar'', oppstod fordi mange av dei første som kom til Noreg som lærarar i fjøsstell i 1850-åra var frå Sveits. Eit døme på dette kan vi sjå i [[folketeljinga 1865]]: I [[Onsøy]] finn vi [[Henerik Freitag]] (f. omkr. 1841), som har fødestad Sveits og yrke «Sveiser Kvægrøgter».<ref>{{folketelling|pf01037999000442|Henerik Freitag|1865|Onsøy prestegjeld|nn}}.</ref> | |||
Mellom norske slekter med sveitsiske røter finn vi [[Heftye]] og [[Tschudi]]. | |||
==Sjå også== | ==Sjå også== | ||
| Linje 85: | Linje 88: | ||
[[Kategori:Sveits| ]] | [[Kategori:Sveits| ]] | ||
[[Kategori:Europa]] | [[Kategori:Europa]] | ||
{{nn}} | |||