276 671
redigeringer
m
Robot: Endrer mal: Bokhylla
m (Robot: Endrer mal: Bokhylla) |
|||
| (16 mellomliggende versjoner av 5 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
<onlyinclude>{{thumb|Vemork kraftstasjon og vannstoffabrikken.jpg|Kraftstasjonen og hydrogenfabrikken i 1930. | <onlyinclude>{{thumb|Vemork kraftstasjon og vannstoffabrikken.jpg|Kraftstasjonen og hydrogenfabrikken i 1930. Hydrogenfabrikken, som ligg fremst på biletet, blei bygga i 1929 (ark.: [[Thorvald Astrup]]), og her byrja ein å produsere tungtvatn i 1934.|Emil Hanssen|1930}} | ||
<noinclude>{{thumb|Vemork.jpg|Tungvannsfabrikken frå 1934 lå rett ''foran'' kraftstasjonen på Vemork, men blei fjerna i 1977. I kraftstasjonen (på biletet) ligg no [[Norsk Industriarbeidermuseum]], som har ei permanent utstilling om sabotasjeaksjonen. |Siri Iversen|2010}}</noinclude> | <noinclude>{{thumb|Vemork.jpg|Tungvannsfabrikken frå 1934 lå rett ''foran'' kraftstasjonen på Vemork, men blei fjerna i 1977. I kraftstasjonen (på biletet) ligg no [[Norsk Industriarbeidermuseum]], som har ei permanent utstilling om sabotasjeaksjonen. |Siri Iversen|2010}}</noinclude> | ||
'''[[Tungtvassaksjonen]]''', også kjend som '''Vemorkaksjonen''', var ein sabotasjeaksjon retta mot [[Norsk Hydro]] sitt anlegg på [[Vemork]] i [[Tinn kommune]] i [[Telemark]]. Tungtvatn var viktig for den tyske atomforskinga, og det var avgjerande for dei allierte å hindre at tyskarane klarte å utvikle atomvåpen. Aksjonen vart gjennomført av mannskap frå [[Kompani Linge]], og vart igangsett av britiske [[SOE]]. Anlegget som vart sprengt den 27. februar 1943, låg framafor [[Vemork kraftstasjon]]. | '''[[Tungtvassaksjonen]]''', også kjend som '''Vemorkaksjonen''', var ein sabotasjeaksjon retta mot [[Norsk Hydro]] sitt anlegg på [[Vemork]] i [[Tinn kommune]] i [[Telemark]]. Tungtvatn var viktig for den tyske atomforskinga, og det var avgjerande for dei allierte å hindre at tyskarane klarte å utvikle atomvåpen. Aksjonen vart gjennomført av mannskap frå [[Kompani Linge]], og vart igangsett av britiske [[SOE]]. Anlegget som vart sprengt den 27. februar 1943, låg framafor [[Vemork kraftstasjon]]. Bygningen vart fjerna i 1977, men i september/oktober 2017 vart kjellaren hvor aksjonen blei gjennomførd gravd fram igjen. | ||
Produksjonen av tungtvatn kom i 1943 i gang att, og eit [[Bombinga av Vemork 16. november 1943|bombeåtak]] gjorde at tyskerane ville flytte produksjonen og ferdig produsert tungtvatn til Tyskland. 20. februar 1944 kom oppfølgjaren til tungtvassaksjonen, då ferja [[DF «Hydro»]] vart senka i Tinnsjøaksjonen. Etter dette vart produksjonen flytta til [[Tyskland]].</onlyinclude> | Produksjonen av tungtvatn kom i 1943 i gang att, og eit [[Bombinga av Vemork 16. november 1943|bombeåtak]] gjorde at tyskerane ville flytte produksjonen og ferdig produsert tungtvatn til Tyskland. 20. februar 1944 kom oppfølgjaren til tungtvassaksjonen, då ferja [[DF «Hydro»]] vart senka i Tinnsjøaksjonen. Etter dette vart produksjonen flytta til [[Tyskland]].</onlyinclude> | ||
| Linje 18: | Linje 18: | ||
==Operasjon Gunnerside== | ==Operasjon Gunnerside== | ||
{{thumb | {{thumb|Minnesmerke Vemork tungtvannsaksjonen 28. februar 1943.JPG|Minnesmerke på Vemork over tungvannssabotasjen 28. februar 1943, med namna til deltakarane påført.|Stig Rune Pedersen (2021)}} | ||
''Operasjon Gunnerside'' bygde på erfaringane frå ''Operasjon Grouse''. Ein såg at det ikkje var lett å nytte glidefly, og at ein heller burde sende inn ei større gruppe nordmenn på ski. Seks mann frå NORIC 1 vart plukka ut, og vart sleppt ned i fallskjerm over Hardangervidda i februar 1943. Dei seks slo seg saman med karane frå ''Operasjon Grouse''. | ''Operasjon Gunnerside'' bygde på erfaringane frå ''Operasjon Grouse''. Ein såg at det ikkje var lett å nytte glidefly, og at ein heller burde sende inn ei større gruppe nordmenn på ski. Seks mann frå NORIC 1 vart plukka ut, og vart sleppt ned i fallskjerm over Hardangervidda i februar 1943. Dei seks slo seg saman med karane frå ''Operasjon Grouse''. | ||
| Linje 35: | Linje 35: | ||
==Tinnsjøaksjonen== | ==Tinnsjøaksjonen== | ||
{{thumb |Helleland kirkegård britiske graver Freshman.jpg|Britiske krigsgraver ved Helleland kirkegård i [[Eigersund kommune]] for fleire henretta etter ''Operasjon Frehsman''.|Stig Rune Pedersen (2016)}} | |||
{{thumb| SOE Norwegian Section Baker Street London.jpg|Plakett på bygning ved nr. 206 Baker Street i London, der den norske seksjonen av [[SOE]] holdt til, nær SOE-hovedkvarteret. Minneplaketten, med fokus på at Vermork-aksjonen vart planlagt herfra, vart avduka i 2016.|Stig Rune Pedersen (2018)}} | |||
{{thumb | Knut Haukelid annonse 1948.JPG|Faksimile frå Aftenposten 2. mars 1948: annonse for Knut Haukelid si bok om tungtvasssaksjonene. }} | {{thumb | Knut Haukelid annonse 1948.JPG|Faksimile frå Aftenposten 2. mars 1948: annonse for Knut Haukelid si bok om tungtvasssaksjonene. }} | ||
Etter at tyskarane hadde fått i gang att produksjonen av tungtvatn i 1943 kom ein til at det ikkje ville være mogleg å sprenge fabrikken ein gong til. [[Bombinga av Vemork 16. november 1943|Eit bombeåtak 16. november 1943]] førte til store øydeleggingar og Skinnarland fikk etterretningar om at tyskerane ville flytta all produksjon og utstyr til Tyskland, inklusive ferdig produserte tungtvatnet som framleis var på Vemork. | Etter at tyskarane hadde fått i gang att produksjonen av tungtvatn i 1943 kom ein til at det ikkje ville være mogleg å sprenge fabrikken ein gong til. [[Bombinga av Vemork 16. november 1943|Eit bombeåtak 16. november 1943]] førte til store øydeleggingar og Skinnarland fikk etterretningar om at tyskerane ville flytta all produksjon og utstyr til Tyskland, inklusive ferdig produserte tungtvatnet som framleis var på Vemork. | ||
Den attverande gruppa, under leing av Haukelid fekk ordre frå leiinga i [[Special Operations Executive|SOE]] i London om å stansa forsendinga tll Tyskland. Dei kom til at ny bombing hadde ein stor fare for å treffe sivile mål i nærleiken. I tillegg var tida for knapp til å organisera ein større aksjon, da dei hadde berre fire dagar til forebuingar. Det strenge vakthaldet gjorde det ikkje mogeleg å sprenge forsendinga under transporten fra Vemork til Rjukan. Dei kom til at det var betre å senke jernbaneferja [[DF «Hydro»]] med lasta til Tyskland om bord. | Den attverande gruppa, under leing av Haukelid fekk ordre frå leiinga i [[Special Operations Executive|SOE]] i London om å stansa forsendinga tll Tyskland. Dei kom til at ny bombing hadde ein stor fare for å treffe sivile mål i nærleiken. I tillegg var tida for knapp til å organisera ein større aksjon, da dei hadde berre fire dagar til forebuingar. Det strenge vakthaldet, med mellom anna den norske [[SS-Vaktbataljon 6]] gjorde det ikkje mogeleg å sprenge forsendinga under transporten fra Vemork til Rjukan. Dei kom til at det var betre å senke jernbaneferja [[DF «Hydro»]] med lasta til Tyskland om bord. | ||
Ei bombe vart plassert om bord den 20. februar 1944, og ferja sokk på 440 meters djup. Fjorten nordmenn og fire tyskarar vart drepne. | Ei bombe vart plassert om bord den 20. februar 1944, og ferja sokk på 440 meters djup. Fjorten nordmenn og fire tyskarar vart drepne. | ||
| Linje 142: | Linje 143: | ||
==Konsekvensar== | ==Konsekvensar== | ||
{{Thumb | Claus Helberg foto.jpg|[[Claus Helberg]] var blant deltakarane i Tungtvassaksjonen.|Glåmdalsmuseet.}} | |||
Sabotørane visste ikkje kva tungtvatnet skulle nyttast til, berre at det var viktig at det vart øydelagt. Det var først etter at atombombane hadde falle over Japan at dei fekk vite detaljane i kva dei hadde vore med på. Det er usikkert om aksjonen hadde noko å seia for om tyskarane klarte å utvikle atomvåpen eller ikkje. Produksjonen kom i gang att i 1943, men då stogga ein som nemnt transporten ved å senke jernbaneferja, og produksjonen vart flytta til Tyskland. Det som er klart, er at tyskarane la stor vekt på forsking på nye våpen, mellom anna rakettvåpen som V1 og V2, og mot slutten av krigen vart det ofte nemnt at det nok skulle snu berre dei hemmelege våpna kom fram. Truleg ville dei ikkje ha klart å utvikle atomvåpen uansett innan mai 1945, men ein kunne ikkje vite kor lenge tyskarane ville halde ut før dei måtte kapitulere, så strategisk var operasjonen særs viktig, om enn ein i ettertid kan sjå at tapet av menneskeliv var høgt sett i lys av den avgrensa nytta av aksjonane. | Sabotørane visste ikkje kva tungtvatnet skulle nyttast til, berre at det var viktig at det vart øydelagt. Det var først etter at atombombane hadde falle over Japan at dei fekk vite detaljane i kva dei hadde vore med på. Det er usikkert om aksjonen hadde noko å seia for om tyskarane klarte å utvikle atomvåpen eller ikkje. Produksjonen kom i gang att i 1943, men då stogga ein som nemnt transporten ved å senke jernbaneferja, og produksjonen vart flytta til Tyskland. Det som er klart, er at tyskarane la stor vekt på forsking på nye våpen, mellom anna rakettvåpen som V1 og V2, og mot slutten av krigen vart det ofte nemnt at det nok skulle snu berre dei hemmelege våpna kom fram. Truleg ville dei ikkje ha klart å utvikle atomvåpen uansett innan mai 1945, men ein kunne ikkje vite kor lenge tyskarane ville halde ut før dei måtte kapitulere, så strategisk var operasjonen særs viktig, om enn ein i ettertid kan sjå at tapet av menneskeliv var høgt sett i lys av den avgrensa nytta av aksjonane. | ||
==Minner om aksjonen== | ==Minner om aksjonen== | ||
{{thumb|Tungtvannsaksjonen del av minnesmerke SOE London.JPG|Ved Themsen i London, nær Lambeth Bridge, vart det i 2009 sett opp eit minnesmerke over operasjonane til Special Operations Executive (SOE). Tungtvassaksjonen er ein av operasjonene som har en eigen plakett på minnesmerket. Joachim Rønneberg var sjøl til stade under avdukinga.|[[Stig Rune Pedersen]] (2016)}} | {{thumb|Tungtvannsaksjonen del av minnesmerke SOE London.JPG|Ved Themsen i London, nær Lambeth Bridge, vart det i 2009 sett opp eit minnesmerke over operasjonane til Special Operations Executive (SOE). Tungtvassaksjonen er ein av operasjonene som har en eigen plakett på minnesmerket. Joachim Rønneberg var sjøl til stade under avdukinga.|[[Stig Rune Pedersen]] (2016)}} | ||
I 1948 vart det laga ein norsk film, ''Kampen om tungtvannet'', der fleire av deltakarane spelte seg sjølv. Den amerikanske ''The Heroes of Telemark'' (''Heltene fra Telemark'') vart spela inn i 1965. NRK sin miniserie ''Kampen om tungtvannet'' frå 2015 er ein av dei mest påkosta norske dramaseriane nokon sinne. | I 1948 vart det laga ein norsk film, ''Kampen om tungtvannet'', der fleire av deltakarane spelte seg sjølv. Den amerikanske ''The Heroes of Telemark'' (''Heltene fra Telemark'') vart spela inn i 1965. NRK sin miniserie ''Kampen om tungtvannet'' frå 2015 er ein av dei mest påkosta norske dramaseriane nokon sinne. | ||
| Linje 155: | Linje 157: | ||
<references/> | <references/> | ||
==Kjelder== | ==Kjelder og eksternt stoff== | ||
* {{WP-lenke|Vemork-aksjonen|nb}} | * {{WP-lenke|Vemork-aksjonen|nb}} | ||
* Asgeir Ueland: ''Tungtvannsaksjonen - historien om den største sabotasjeoperasjonen på norsk jord'', Gyldendal 2013, ISBN 978-82-05-43037-2 | * Asgeir Ueland: ''Tungtvannsaksjonen - historien om den største sabotasjeoperasjonen på norsk jord'', Gyldendal 2013, ISBN 978-82-05-43037-2 | ||
* Haukelid, Knut: ''Kampen om tungtvannet''. Utg. Norsk Kunstforlag. Oslo. 1966. {{ | * Haukelid, Knut: ''Kampen om tungtvannet''. Utg. Norsk Kunstforlag. Oslo. 1966. {{Nb.no|NBN:no-nb_digibok_2013102406006}} | ||
* ''Norsk krigsleksikon''. | * ''Norsk krigsleksikon''. | ||
* [http://vemork.visitvemork.no/helter-i-telemark-ny-krigsutstilling/ Helter i Telemark] på Norsk Industriarbeidermuseums hjemmeside | * [http://vemork.visitvemork.no/helter-i-telemark-ny-krigsutstilling/ Helter i Telemark] på Norsk Industriarbeidermuseums hjemmeside | ||
| Linje 168: | Linje 170: | ||
* [http://www.vg.no/rampelys/tv/slik-var-de-dramatiske-minuttene-etter-hydro-senkingen/a/23384351/ Slik var de dramatiske minuttene etter Hydro-senkingen] i VG, publ. 2015-02-01, lest 2015-05-07 | * [http://www.vg.no/rampelys/tv/slik-var-de-dramatiske-minuttene-etter-hydro-senkingen/a/23384351/ Slik var de dramatiske minuttene etter Hydro-senkingen] i VG, publ. 2015-02-01, lest 2015-05-07 | ||
* [http://www.varden.no/kultur/vil-ikke-minnes-tyske-ofre-for-tungtvannsaksjonen-1.975548 Vil ikke minnes tyske ofre for tungvannsaksjonen] i [[Varden]], publ. 2013-08-24, lest 2015-05-07. | * [http://www.varden.no/kultur/vil-ikke-minnes-tyske-ofre-for-tungtvannsaksjonen-1.975548 Vil ikke minnes tyske ofre for tungvannsaksjonen] i [[Varden]], publ. 2013-08-24, lest 2015-05-07. | ||
*[https://tv.nrk.no/program/DKMR30005014 Joachim Rønneberg - den siste sabotøren (NRK-program)] | |||
*[https://tv.nrk.no/program/DSTE41008017 Tungtvannskjelleren (NRK-program)] | |||
*[https://www.youtube.com/watch?v=axBiR8ZipPM Filmen The Heroes of Telemark] | |||
[[Kategori:Andre verdenskrig]] | [[Kategori:Andre verdenskrig]] | ||
[[ | [[Kategori:Operasjoner under andre verdenskrig]] | ||
[[Kategori:Krigshandlinger]] | |||
[[Kategori:Tinn kommune]] | [[Kategori:Tinn kommune]] | ||
[[Kategori:Kompani Linge]] | [[Kategori:Kompani Linge]] | ||