Veiledere, Administratorer
20 126
redigeringer
bildetekster
(bildetekster) |
|||
| Linje 18: | Linje 18: | ||
Ein gong i ei fjern fortid fann den germanske harudarstammen vegen hit. Dei kom frå [[Jylland]] i [[Danmark]]. Med seg hadde dei grødegudinna [[Njord]]. Nokre hevdar at dei kom i [[jarnalderen]], for omlag 2000 år sidan, medan andre meiner at dei kom alt i [[bronsealderen]], kanskje meir enn 1000 år tidlegare. Det gamle namnet på Tysnes - [[Njardarlog]] - har ein tolka slik at dette var guden Njord sitt lovområde. Øya har òg truleg vore det religiøse senteret for [[hordane]] og for store delar av [[Vestlandet]]. Gards- og stadnamn peikar også tilbake til harudane si gudsdyrking, slik me kjenner den frå romerske sogeskrivarar og historiske funn andre stader. | Ein gong i ei fjern fortid fann den germanske harudarstammen vegen hit. Dei kom frå [[Jylland]] i [[Danmark]]. Med seg hadde dei grødegudinna [[Njord]]. Nokre hevdar at dei kom i [[jarnalderen]], for omlag 2000 år sidan, medan andre meiner at dei kom alt i [[bronsealderen]], kanskje meir enn 1000 år tidlegare. Det gamle namnet på Tysnes - [[Njardarlog]] - har ein tolka slik at dette var guden Njord sitt lovområde. Øya har òg truleg vore det religiøse senteret for [[hordane]] og for store delar av [[Vestlandet]]. Gards- og stadnamn peikar også tilbake til harudane si gudsdyrking, slik me kjenner den frå romerske sogeskrivarar og historiske funn andre stader. | ||
[[Bilde:Vevatnet.jpg|thumb]]Frå denne tida stammar myten om det mystiske [[Vevatnet]]. Her, vert det sagt, ofra dei til grødegudinna [[Nerthus]] – og kanskje det var menneskeoffer. Me veit så lite om dette. Me sit berre att med mytar og gamle overleveringar. Til gjengjeld er segnene både rike og dramatiske. Frå det bratte Flogaberget på austsida av vatnet kasta dei ut offera sine, fortel sagnet. Under vatnet skal det finnast trapper og spor etter altar. Mange har teke desse teoriane alvorleg, men enn så lenge må me framleis nøya oss med gamle segn og mytar. | [[Bilde:Vevatnet.jpg|thumb|Vevatnet på Tysnes i Sunnhordland. (Knut Rage 2007)]]Frå denne tida stammar myten om det mystiske [[Vevatnet]]. Her, vert det sagt, ofra dei til grødegudinna [[Nerthus]] – og kanskje det var menneskeoffer. Me veit så lite om dette. Me sit berre att med mytar og gamle overleveringar. Til gjengjeld er segnene både rike og dramatiske. Frå det bratte Flogaberget på austsida av vatnet kasta dei ut offera sine, fortel sagnet. Under vatnet skal det finnast trapper og spor etter altar. Mange har teke desse teoriane alvorleg, men enn så lenge må me framleis nøya oss med gamle segn og mytar. | ||
Ut frå det opphavlege namnet på Tysnes er det neppe galt å kalla øya for «gudeøya». Det er ikkje berre namnet Njardarlog som vitnar om heidensk gudsdyrking, men også stadnamn som [[Ve]] (som tyder heilag) og [[Lunde]] (heilag lund), [[Hovland]] og andre stad- og gardsnamn som fortel om ei omfattande gudsdyrking i forhistorisk tid. Det namnet me nyttar på både Tysnesøy og kommunen i dag – Tysnes – kjem etter alt å døme frå himmelguden [[Tyr]]. | Ut frå det opphavlege namnet på Tysnes er det neppe galt å kalla øya for «gudeøya». Det er ikkje berre namnet Njardarlog som vitnar om heidensk gudsdyrking, men også stadnamn som [[Ve]] (som tyder heilag) og [[Lunde]] (heilag lund), [[Hovland]] og andre stad- og gardsnamn som fortel om ei omfattande gudsdyrking i forhistorisk tid. Det namnet me nyttar på både Tysnesøy og kommunen i dag – Tysnes – kjem etter alt å døme frå himmelguden [[Tyr]]. | ||
== Frå yngre steinalder og inn i jarnalderen – bautasteinar og vintersolkverv == | == Frå yngre steinalder og inn i jarnalderen – bautasteinar og vintersolkverv == | ||
[[Bilde:Tysnes kulturkart.png|thumb]]Frå yngre steinalder finst det for alvor spor etter folk og busetnad. Ymse gjenstandar som pilspissar av flint og økser av flint og grønstein har dukka fram frå jorda. Men samanlikna med andre stader har ikkje funna herfrå vore mange. T.d. kjenner me ingen helleristingar frå Tysnes. | [[Bilde:Tysnes kulturkart.png|thumb|Kulturhistorisk kart over Tysnes. (Gerhard Stoltz, 2009)]]Frå yngre steinalder finst det for alvor spor etter folk og busetnad. Ymse gjenstandar som pilspissar av flint og økser av flint og grønstein har dukka fram frå jorda. Men samanlikna med andre stader har ikkje funna herfrå vore mange. T.d. kjenner me ingen helleristingar frå Tysnes. | ||
Frå bronsealderen byrjar det koma fram meir far etter folk. Gravminna frå bronsealderen høyrer til dei mest interessante monumenta me har frå forhistorisk tid. Frå denne tidsbolken er det også funne ein interessant [[runestein]] på [[Myklestad]] og ei steinhelle med skålgroper i Ve. Runer er også funne på ein kjøtkniv frå [[Gjersvik]], med såkalla [[trolldomsruner]]. | Frå bronsealderen byrjar det koma fram meir far etter folk. Gravminna frå bronsealderen høyrer til dei mest interessante monumenta me har frå forhistorisk tid. Frå denne tidsbolken er det også funne ein interessant [[runestein]] på [[Myklestad]] og ei steinhelle med skålgroper i Ve. Runer er også funne på ein kjøtkniv frå [[Gjersvik]], med såkalla [[trolldomsruner]]. | ||
| Linje 34: | Linje 34: | ||
== Tordr or Niardarlaug – og Olavsgildet == | == Tordr or Niardarlaug – og Olavsgildet == | ||
[[Bilde:Onarheimsseglet.jpg|thumb]]Frå yngre jarnalder og frametter gjennom folkevandringstida og inn i vikingtida vert funna stadig rikare. I [[Kongsvik]] vart det såleis gjort rike funn, m.a. av ornamentikk. Frå vikingtida kjem også skriftlege kjelder inn i biletet. Snorre fortel om Tordr or Niardarlaug, som stridde saman med [[Olav Tryggvason]] ombord i Ormen Lange under slaget ved [[Svolder]]. | [[Bilde:Onarheimsseglet.jpg|thumb|Seglet til gildebrørne i Olavsgildet på Onarheim i Sunnhordland, kjend frå hyllingsbrevet til kong Håkon Magnusson 1344]]Frå yngre jarnalder og frametter gjennom folkevandringstida og inn i vikingtida vert funna stadig rikare. I [[Kongsvik]] vart det såleis gjort rike funn, m.a. av ornamentikk. Frå vikingtida kjem også skriftlege kjelder inn i biletet. Snorre fortel om Tordr or Niardarlaug, som stridde saman med [[Olav Tryggvason]] ombord i Ormen Lange under slaget ved [[Svolder]]. | ||
Og no er me atter ved Olavsgildet, det store gildet som heldt hus på Onarheim, omlag der den noverande kyrkja finst i dag. Kor gammalt Olavsgildet på Onarheim er veit ingen. Men etter gamle brev må det ha eksistert frå tidleg på 1300-talet, kanskje i endå eldre tid. Det var eit mektig gilde. Hit kom gildebrør frå store delar av Vestlandet, og ikkje berre frå [[Sunnhordland]], for å ta del i olsokfeiringa, eller [[Olavsvaka]] som det heitte. Frå gildet sitt segl, som vart nytta under hyllinga av [[Håkon Magnusson]] på [[Båhus]] i 1344, stammar både Tysnes kommune sitt våpen, som ikkje er offisielt godkjend, og [[Hordaland fylkeskommune]] sitt våpen – to krosslagde økser med ei krone over. | Og no er me atter ved Olavsgildet, det store gildet som heldt hus på Onarheim, omlag der den noverande kyrkja finst i dag. Kor gammalt Olavsgildet på Onarheim er veit ingen. Men etter gamle brev må det ha eksistert frå tidleg på 1300-talet, kanskje i endå eldre tid. Det var eit mektig gilde. Hit kom gildebrør frå store delar av Vestlandet, og ikkje berre frå [[Sunnhordland]], for å ta del i olsokfeiringa, eller [[Olavsvaka]] som det heitte. Frå gildet sitt segl, som vart nytta under hyllinga av [[Håkon Magnusson]] på [[Båhus]] i 1344, stammar både Tysnes kommune sitt våpen, som ikkje er offisielt godkjend, og [[Hordaland fylkeskommune]] sitt våpen – to krosslagde økser med ei krone over. | ||
== Kalkbrenning og skottehandel == | == Kalkbrenning og skottehandel == | ||
[[Bilde:Kalkomnen på flakke.jpg|thumb]]Ein av dei eldste næringsvegane i Tysnes er [[kalkbrenning]]. Berggrunnen sør i kommunen er rik på kalk, og mange av gardane frå Onarheim og søretter brende kalk alt frå 1300-talet. Kalken vart mykje nytta til husbygging, og utvinninga heldt fram heilt til byrjinga av 1900-talet. Kvar gong det var storbrann i Bergen, tente kalkleverandørane godt på gjenoppbygginga. I dag er det få prov att etter denne verksemda, men like ved vegen frå Onarheim til [[Hodnaneset]] finst det ein restaurert kalkomn som var i drift frå midten av 1800-talet fram til omlag 1900. Nemnast må også marmorbrota som oppstod som ein liten «industri» allereie på 1600-talet, då på [[Seløyo]]. | [[Bilde:Kalkomnen på flakke.jpg|thumb|Kalkomn på Flakke, Tysnes i Hordaland. Kalkomnen var i drift frå tidleg på 1870-talet og fram til 1902. Omnen er i dag restaurert. (Ukjend)]]Ein av dei eldste næringsvegane i Tysnes er [[kalkbrenning]]. Berggrunnen sør i kommunen er rik på kalk, og mange av gardane frå Onarheim og søretter brende kalk alt frå 1300-talet. Kalken vart mykje nytta til husbygging, og utvinninga heldt fram heilt til byrjinga av 1900-talet. Kvar gong det var storbrann i Bergen, tente kalkleverandørane godt på gjenoppbygginga. I dag er det få prov att etter denne verksemda, men like ved vegen frå Onarheim til [[Hodnaneset]] finst det ein restaurert kalkomn som var i drift frå midten av 1800-talet fram til omlag 1900. Nemnast må også marmorbrota som oppstod som ein liten «industri» allereie på 1600-talet, då på [[Seløyo]]. | ||
Frå denne tida må ikkje minst [[skottehandelen]] omtalast. Handelen med Skottland var omfattande. Det var først og fremst tømmer som vart eksportert herfrå. Mange stader på Tysnes vart bygdene snauhogde for skog. Og ikkje minst var kontakten med Shetland tett – særleg gjennom dei såkalla [[hjeltabåtane]] som vart bygde her og frakta i «halvfabrikata» til [[Shetland]] og sett saman der. Båtbyggjarkunsten stod høgt på Tysnes og utvikla seg til ein tradisjon som vart halden vedlike heilt inn i vår eiga tid. I denne perioden vart det også sett opp store vassager kringom på Tysnesøya og [[Reksteren]]. | Frå denne tida må ikkje minst [[skottehandelen]] omtalast. Handelen med Skottland var omfattande. Det var først og fremst tømmer som vart eksportert herfrå. Mange stader på Tysnes vart bygdene snauhogde for skog. Og ikkje minst var kontakten med Shetland tett – særleg gjennom dei såkalla [[hjeltabåtane]] som vart bygde her og frakta i «halvfabrikata» til [[Shetland]] og sett saman der. Båtbyggjarkunsten stod høgt på Tysnes og utvikla seg til ein tradisjon som vart halden vedlike heilt inn i vår eiga tid. I denne perioden vart det også sett opp store vassager kringom på Tysnesøya og [[Reksteren]]. | ||
| Linje 48: | Linje 48: | ||
Over tid endra dei økonomiske tilhøva seg. Folketeljingar midt på 1800-talet syner at no er over 90% av bøndene i Tysnes sjølveigarar. På denne tida er Tysnes òg den kommunen på Vestlandet med tettast busetnad. | Over tid endra dei økonomiske tilhøva seg. Folketeljingar midt på 1800-talet syner at no er over 90% av bøndene i Tysnes sjølveigarar. På denne tida er Tysnes òg den kommunen på Vestlandet med tettast busetnad. | ||
[[Bilde:Godøysund 1905.jpg|thumb]]Mot hundreårsskiftet var det fleire tysnesingar enn øyane kunne fø på, og fram til første verdskrigen utvandra omlag 2000 personar til [[USA]]. Etter at amerikanske styresmakter kring 1930 stogga innvandringa, var det vanleg at familiefaren arbeidde i USA, gjerne fleire år om gongen, medan kona var heime og passa gard og ungar. Men alt lenge før dette hadde vestlandsbonden måtte finna seg inntekter attåt bruket. | [[Bilde:Godøysund 1905.jpg|thumb|Godøysund Fjordhotell 1905. (Olaf Andreas Svanøe, 1905)]] | ||
Mot hundreårsskiftet var det fleire tysnesingar enn øyane kunne fø på, og fram til første verdskrigen utvandra omlag 2000 personar til [[USA]]. Etter at amerikanske styresmakter kring 1930 stogga innvandringa, var det vanleg at familiefaren arbeidde i USA, gjerne fleire år om gongen, medan kona var heime og passa gard og ungar. Men alt lenge før dette hadde vestlandsbonden måtte finna seg inntekter attåt bruket. | |||
Fiske er eitt stikkord. Og då er særleg den såkalla [[Nordlandsfarten]] eit spennande tema. Det vart rekna for mest ei bragd då dei første tysnesingane tok til å reisa på fiske i [[Nord-Noreg]] på midten av 1800-talet, først til [[Lofoten]] og seinare heilt til [[Finnmark]]. Etter kvart vart denne trafikken større. Eit minne om Nordlandsfarten kan ein sjå i Tysneskyrkja. Her heng ein modell av galeasen [[”Loyal”]] som kyrkjeskip. Det var den siste nordlandsfararen som forsvann frå Tysnes, etter å ha gått i fraktefart heilt fram til 1966. | Fiske er eitt stikkord. Og då er særleg den såkalla [[Nordlandsfarten]] eit spennande tema. Det vart rekna for mest ei bragd då dei første tysnesingane tok til å reisa på fiske i [[Nord-Noreg]] på midten av 1800-talet, først til [[Lofoten]] og seinare heilt til [[Finnmark]]. Etter kvart vart denne trafikken større. Eit minne om Nordlandsfarten kan ein sjå i Tysneskyrkja. Her heng ein modell av galeasen [[”Loyal”]] som kyrkjeskip. Det var den siste nordlandsfararen som forsvann frå Tysnes, etter å ha gått i fraktefart heilt fram til 1966. | ||
Nordlandsfart og båtbyggjing – og tysnesingar som kappseglarar både i Amerika og England. Dei var eit ettertrakta mannskap hos dei rike amerikanske yacht-eigarane. På desse yachtane, som tok del i kappseglingar både i USA og Europa, kom både skipperar, styrmenn og det øvrige mannskapet ofte frå Tysnes. Det er noko ganske unikt. Det var gode pengar å tena på det også, dei var gjerne heime på Tysnes heile vinteren og drog i veg til USA på vårparten. | Nordlandsfart og båtbyggjing – og tysnesingar som kappseglarar både i Amerika og England. Dei var eit ettertrakta mannskap hos dei rike amerikanske yacht-eigarane. På desse yachtane, som tok del i kappseglingar både i USA og Europa, kom både skipperar, styrmenn og det øvrige mannskapet ofte frå Tysnes. Det er noko ganske unikt. Det var gode pengar å tena på det også, dei var gjerne heime på Tysnes heile vinteren og drog i veg til USA på vårparten. | ||
| Linje 60: | Linje 60: | ||
=="Gudeøya Tysnes"== | =="Gudeøya Tysnes"== | ||
[[Bilde:GudeStreif i Njardarlog. Faldar gjeve ut av Tysnes kommune 2008.jpg|thumb]]I 2008 valde Tysnes kommune slagordet "Gudeøya Tysnes, framtid på historisk grunn". Det er ikkje utan grunn at Tysnes legg stor vekt på si fortid som ein sentral stad i Sunnhordland og på Vestlandet. Ei rekkje stader på øya vitnar om at Tysnes må ha spela ei sentral rolle for gudedyrkinga i området. Ein har såleis lagt særskilt vekt på det gamle namnet for hovudøya, Njardarlog. Namnet er gjerne tolka som at det vitnar om eit heilagt lovsamband, Njords lov. Også ei rekkje andre stadnamn på øya kan peika i same retning, i tillegg til stader som gravfeltet på Årbakka, prosesjonsvegen i Uggdalsdalen og dei segnene om Njord-kultus som er knytta til Vevatnet og Lundo på Myklestad. Tysnes kan såleis ha spela ei viktig rolle i Sunnhordland frå heidensk tid og fram gjennom mellomalderen, då Olavsgildet var ein sentral stad. | [[Bilde:GudeStreif i Njardarlog. Faldar gjeve ut av Tysnes kommune 2008.jpg|thumb|GudeStreif i Njardarlog. Faldar gjeve ut av Tysnes kommune 2008]]I 2008 valde Tysnes kommune slagordet "Gudeøya Tysnes, framtid på historisk grunn". Det er ikkje utan grunn at Tysnes legg stor vekt på si fortid som ein sentral stad i Sunnhordland og på Vestlandet. Ei rekkje stader på øya vitnar om at Tysnes må ha spela ei sentral rolle for gudedyrkinga i området. Ein har såleis lagt særskilt vekt på det gamle namnet for hovudøya, Njardarlog. Namnet er gjerne tolka som at det vitnar om eit heilagt lovsamband, Njords lov. Også ei rekkje andre stadnamn på øya kan peika i same retning, i tillegg til stader som gravfeltet på Årbakka, prosesjonsvegen i Uggdalsdalen og dei segnene om Njord-kultus som er knytta til Vevatnet og Lundo på Myklestad. Tysnes kan såleis ha spela ei viktig rolle i Sunnhordland frå heidensk tid og fram gjennom mellomalderen, då Olavsgildet var ein sentral stad. | ||
==Kjelder og referansar== | ==Kjelder og referansar== | ||