322 339
redigeringer
Vågå kommune: Forskjell mellom sideversjoner
Hopp til navigering
Hopp til søk
ingen redigeringsforklaring
(Bilete) |
Ingen redigeringsforklaring |
||
| (25 mellomliggende versjoner av 4 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
{{Infoboks kommune | {{Infoboks kommune | ||
| bgfarge = | | bgfarge = | ||
| målform2 = nn | |||
| navn = Vågå | | navn = Vågå | ||
| våpen = 0515 Vaga komm.png | | våpen = 0515 Vaga komm.png | ||
| Linje 7: | Linje 8: | ||
| bildetekst = | | bildetekst = | ||
| historisknavn = | | historisknavn = | ||
| kommunenummer = | | kommunenummer = 3435 | ||
| fylke = [[ | | fylke = [[Innlandet fylke|Innlandet]] | ||
| administrasjonssenter = [[Vågåmo]] | | administrasjonssenter = [[Vågåmo]] | ||
| grunnlagt = | | grunnlagt = 1907 | ||
| sammenslåing = | | sammenslåing = | ||
| målform = [[Nynorsk]] | | målform = [[Nynorsk]] | ||
| Linje 16: | Linje 17: | ||
| annet = | | annet = | ||
}} | }} | ||
<onlyinclude>{{thumb høyre|Vågå jan13 Jutulporten 1.jpg|<small>Jutulporten i Prestberget (Jutulberget) i Vågå, rett opp frå bygdesenteret Vågåmo. Staden er kjend frå eventyret om Jutulen og Johannes Blessom (Asbjørnsen og Moe). Foto:Hans P. Hosar 2013.</small>}} | |||
'''[[Vågå kommune]]''' er ei fjellbygd og ein kommune i [[Innlandet fylke]], den nest austlegaste av dei fire [[Ottadalen|Ottadals-kommunane]] [[Skjåk]], [[Lom]], Vågå og [[Sel]]. | |||
Vågå grensar til følgjande sju kommunar, etter tur frå nord mot aust, sør og vest: [[Lesja]], [[Dovre]], Sel, [[Nord-Fron]], [[Øystre Slidre kommune|Øystre Slidre]], [[Vang]] og Lom. | |||
Bygda ligg opp mot [[Dovrefjell]], [[Valdresflye]] og dei austlege delane av [[Jotunheimen]]. | |||
Næringslivet er tradisjonelt jordbruksbasert med utstrekt bruk av dei store utmarksområda, både til utøving av primærnæringar og til reiseliv og fritidssyslar. Kommunesenteret er [[Vågåmo]]. Ein person frå Vågå blir kalla ''vagvér''. Kommunevåpenet med reinsdyrmotivet viser både til utmarksnæringar (tamreindrift og jakt) og til Per Gynts bukkeritt over [[Besseggen]], som ligg innan kommunegrensene.</onlyinclude> | |||
{{thumb høyre|Vågå kyrkje.jpg|<small>Vågå kyrkje med [[støpul]], opphavleg [[stavkyrkje]] frå 1100-talet, ombygd og oppsett på noverande stad 1625-30. Foto:Arnfinn Kjelland</small>}} | |||
== Namnet == | |||
{{thumb høyre|Taulstadskriu 2011.jpg|<small>Apropos bygdenamnet Vågå («ferdaveg»): Taulstadskriu er ei gammal «ferdmannskvile» (overnattingsstad for vegfarande) lengst aust i Vågå, nær kommunegrensa mot Sel. Plassen er utskild frå gnr. 1 Taulstad. Foto: H.P.Hosar.</small>}} | |||
{{thumb høyre|03 Prestegaarden Tunet.jpg|<small>Frå Vågå prestegard (Ullinsvin). Foto truleg frå 1920- eller 1930-talet. Ukjent fotograf.</small>}} | |||
Det fyrste kjeldebelegget for bygdenamnet er eit [[diplom]] frå 1313. <ref> [http://www.dokpro.uio.no/perl/middelalder/diplom_vise_tekst.prl?b=141&s=n&str= Diplomatarium Norvegicum]</ref> Der finn vi forma «a Vagha», truleg ei bøyingsform av nominativ Vagi, som er laga av verbet ''vega'' = å føre, transportere. Stadnamnet har såleis vorte omsett med «ferdaveg».<ref>Norsk stadnamnleksikon, som viser til [[Magnus Olsen]] i ''Maal og Minne'' 1919.</ref> | |||
Det fyrste kjeldebelegget for bygdenamnet er eit [[diplom]] frå 1313. <ref> [http://www.dokpro.uio.no/perl/middelalder/diplom_vise_tekst.prl?b=141&s=n&str= Diplomatarium Norvegicum]</ref> Der finn vi forma | |||
== Kommunehistorikk og historisk-administrativ tilhøyrsle == | == Kommunehistorikk og historisk-administrativ tilhøyrsle == | ||
Da formannskapslovene vart vedtekne i 1837, vart Vågå prestegjeld, som den gongen også omfatta anneksa Sel og Heidal, til Vågå herad. I 1907 vart Sel og [[Heidal]] utskilde som eigne kommunar. Dagens kommune består altså av det gamle Vågå hovudsokn. | Da formannskapslovene vart vedtekne i 1837, vart Vågå prestegjeld, som den gongen også omfatta anneksa Sel og Heidal, til Vågå herad. I 1907 vart Sel og [[Heidal]] utskilde som eigne kommunar. Dagens kommune består altså av det gamle Vågå hovudsokn. | ||
Gjennom heile den kjende historia har Vågå vore knytt til dei større regionale administrasjonseiningane [[Gudbrandsdalen]] og [[Nord-Gudbrandsdalen]]. Det gjeld den mellomalderske [[Syssel|sysla]] og sidan [[futedøme]], [[sorenskriver|sorenskriveri]], politidistrikt | Gjennom heile den kjende historia har Vågå vore knytt til dei større regionale administrasjonseiningane [[Gudbrandsdalen]] og [[Nord-Gudbrandsdalen]]. Det gjeld den mellomalderske [[Syssel|sysla]] og sidan [[futedøme]], [[sorenskriver|sorenskriveri]], [[prosti]] og [[politidistrikt]]. I [[len|lenstida]] (frå [[seinmellomalderen]] til 1660) låg Gudbrandsdalen futedøme under Akershus len. Etter 1660 tilhøyrde distriktet Opplandenes amt, seinare Kristians amt og Oppland fylke. | ||
Sorenskrivarembetet i Nord-Gudbrandsdalen har i fleire hundre år hatt tilhald i Vågå, truleg alt sidan embetet vart oppretta rundt år 1600. | Sorenskrivarembetet i Nord-Gudbrandsdalen har i fleire hundre år hatt tilhald i Vågå, truleg alt sidan embetet vart oppretta rundt år 1600. | ||
| Linje 43: | Linje 42: | ||
== Næringsliv == | == Næringsliv == | ||
Medan Vågå tidlegare var ei alt overvegande jordbruks- og utmarksbrukskommune, er næringslivet i dag dominert av andre sektorar. På <ref> [http://www.vaga.kommune.no/Modules/theme.aspx?ObjectType=Article&ElementID=607&Category.ID=1086 Vågå kommunes heimesider, konferert 4.10.2012.]</ref> er vektinga av næringsgreinene som følgjer (tal frå 2007) | Medan Vågå tidlegare var ei alt overvegande jordbruks- og utmarksbrukskommune, er næringslivet i dag dominert av andre sektorar. På heimesidene til Vågå kommune <ref> [http://www.vaga.kommune.no/Modules/theme.aspx?ObjectType=Article&ElementID=607&Category.ID=1086 Vågå kommunes heimesider, konferert 4.10.2012.]</ref> er vektinga av næringsgreinene framstilt som følgjer (tal frå 2007): | ||
*Jordbruk og skogbruk: 16% | *Jordbruk og skogbruk: 16% | ||
*Industri, | *Industri, bergverk, bygg og anlegg 24% | ||
*Reiseliv 11% | *Reiseliv 11% | ||
*Varehandel 12% | *Varehandel 12% | ||
*Offentleg og privat tenesteyting 37% | *Offentleg og privat tenesteyting 37% | ||
Venteleg gjeld dette tal for sysselsetjinga, utan at det framgår av kjelda. | |||
== Vassdrag, vegar og grender == | == Vassdrag, vegar og grender == | ||
| Linje 55: | Linje 56: | ||
=== I hovuddalføret === | === I hovuddalføret === | ||
{{thumb høyre|KlonesVågå.jpg|<small>Klones i Vågå, tidlegare landbruksskule/vidaregåande skule. Foto:Arnfinn Kjelland</small>}} | {{thumb høyre|KlonesVågå.jpg|<small>Klones i Vågå, tidlegare landbruksskule/vidaregåande skule. Foto:Arnfinn Kjelland</small>}} | ||
Gjennom hovuddalføret renn [[Ottaelva]], som i hovudbygda utvidar seg til Vågåvatnet. Lenger nedover (austover) i hovuddalføret heiter det [[Lalm]]. Det er eit bygdelag, skulekrins med meir som utgjer austlegaste delen av Vågå rundt Lalmsvatnet. Lalm er også namnet på ein liten tettstad ved austenden av vatnet. Frå Lalm går det fylkesveg i nordaustleg retning over Vågåruste til Nord-Sel, og sørover gjennom Rindalen og Heidalsskogen til Bjølstadmoen i Heidalen. | Gjennom hovuddalføret renn [[Ottaelva]], som i hovudbygda utvidar seg til Vågåvatnet. Lenger nedover (austover) i hovuddalføret heiter det [[Lalm]]. Det er eit bygdelag, skulekrins med meir som utgjer austlegaste delen av Vågå rundt Lalmsvatnet. Lalm er også namnet på ein liten tettstad ved austenden av vatnet. Frå Lalm går det fylkesveg i nordaustleg retning over Vågåruste til Nord-Sel, og sørover gjennom Rindalen og Heidalsskogen til Bjølstadmoen i Heidalen. I eldre tid var vegen over Vågåruste hovudvegen ut av bygda austover. Den er mellom anna kjend frå [[Sigrid Undset]]s ''Kristin Lavransadatter'', som vegen mellom riddarsetet [[Sandbu]] i Vågå [[Romundgard]] på Sel. Romundgard skal vere førebiletet for den fiktive «Jørundgård» i romanen, farsgarden til Kristin. Dagens riksveg gjennom Vågå i hovuddalføret nedanfor Lalm, der dalen er trong og mindre bebygd, vart viktigare da jernbanen kom til Otta i 1896. | ||
Ved Eidefossen på Lalm er Otta oppdemt og har produsert elektrisk straum sidan 1917. <ref> [http://www.eidefoss.no/eway/default.aspx?pid=278&trg=MainLeft_6036&MainPage_6034=6036:0:10,3233:1:0:0:::0:0&MainLeft_6036=4616:16525::1:6038:1:::0:0 Heimesida til AS Eidefoss, konferert 12.10.2012.]</ref> | Ved Eidefossen på Lalm er Otta oppdemt og [[A/S Eidefoss]] har produsert elektrisk straum der sidan 1917. <ref> [http://www.eidefoss.no/eway/default.aspx?pid=278&trg=MainLeft_6036&MainPage_6034=6036:0:10,3233:1:0:0:::0:0&MainLeft_6036=4616:16525::1:6038:1:::0:0 Heimesida til AS Eidefoss, konferert 12.10.2012.]</ref> | ||
På nordsida av Vågåvatnet, vestover frå Vågåmo ligg grendene Øvre og Nedre [[Nordherad]], høvesvis nede ved vatnet og på høgdedraget lenger opp. Nordherad er eit av dei 20 områda som regjeringa har utpeikt til spesielt utvalde kulturlandskap. <ref> [http://www.regjeringen.no/nb/dep/lmd/aktuelt/nyheter/2009/juli-09/kulturlandskap-nordherad-i-vaga.html?id=570756 Informasjon på Landbruksdepartementets heimeside, konferert 12.10.2012.]</ref> | På nordsida av Vågåvatnet, vestover frå Vågåmo ligg grendene Øvre og Nedre [[Nordherad]], høvesvis nede ved vatnet og på høgdedraget lenger opp. Nordherad er eit av dei 20 områda som regjeringa har utpeikt til spesielt utvalde kulturlandskap. <ref> [http://www.regjeringen.no/nb/dep/lmd/aktuelt/nyheter/2009/juli-09/kulturlandskap-nordherad-i-vaga.html?id=570756 Informasjon på Landbruksdepartementets heimeside, konferert 12.10.2012.]</ref> | ||
{{thumb høyre|SjårdalenVågå.jpg|<small>Frå Sjårdalen, med utsikt mot Lalm. Foto:Arnfinn Kjelland</small>}} | {{thumb høyre|SjårdalenVågå.jpg|<small>Frå Sjårdalen, med utsikt mot Lalm. Foto:Arnfinn Kjelland</small>}} | ||
[[Sjårdalen]] er ei grend på sørsida av Otta i eit dalsøkk ned mot Lalmsvatnet. | [[Sjårdalen]] er ei grend på sørsida av Otta i eit dalsøkk ned mot Lalmsvatnet. | ||
=== I nordvest: Grendene langs Finna === | === I nordvest: Grendene langs Finna === | ||
Langs sideelva [[Finna]], som renn frå nordvest og munnar ut i Otta ved Vågåmo, ligg frå aust mot vest grendene [[Skogbygda]] og [[Skårvangen]], og lengst vest seterdalen [[Finndalen]]. Området nedst ved Finna (nærast Vågåmo) hadde tidlegare grendenamnet Finntryu (av Finntridjungen frå gammalnorsk tid), men | Langs sideelva [[Finna]], som renn frå nordvest og munnar ut i Otta ved Vågåmo, ligg frå aust mot vest grendene [[Skogbygda]] og [[Skårvangen]], og lengst vest seterdalen [[Finndalen]]. Området nedst ved Finna (nærast Vågåmo) hadde tidlegare grendenamnet Finntryu (av Finntridjungen frå gammalnorsk tid). Ein finn det framleis på kartet,<ref>T.d. Kartverkets serie M 711, blad 1618 I, utg. 1982.</ref> men gjekk i følgje bygdeboka ut av dagleg bruk i løpet av dei siste tiåra av 1900-talet.<ref>Teigum, I. 2007 side 30</ref> | ||
Frå Skogbygda går det fylkesveg over fjellet nordvestover til Lesja (Slådalsvegen). Den er stengd vinterstid. | |||
=== Sjodalen og andre område mot sør === | === Sjodalen og andre område mot sør === | ||
{{thumb høyre|Sjodalen Hindseter 2010.jpg|<small>Frå Sjodalen, utsikt sørvestover frå Hindsæter fjellhotell, 2010. Foto:H.P.Hosar.</small>}} | |||
Ved utløpet av Tessa, på sørsida av dalføret, ligg [[Tessanden]], eit lite grendesentrum. Tesse kjem frå fiskevatnet Tesse i Lom kommune. Tessa er regulert og gjev kraft til fire kraftstasjonar. | Ved utløpet av Tessa, på sørsida av dalføret, ligg [[Tessanden]], eit lite grendesentrum. Tesse kjem frå fiskevatnet Tesse i Lom kommune. Tessa er regulert og gjev kraft til fire kraftstasjonar. | ||
| Linje 79: | Linje 81: | ||
== Historie == | == Historie == | ||
{{thumb høyre|SandbugardaneVågå.jpg|<small>Sandbus-gardane i hovudbygda i Vågå. Her var det lendmanns-, riddar- og syslemannssete. I nyare tid har eitt av bruka der vore ått av skipsreiarane Thomas Olsen, Fred Olsen og seinare forretningsmannen Kjell Holm. Etter Holms død er garden ått av ein stiftelse. Foto:Arnfinn Kjelland</small>}} | {{thumb høyre|SandbugardaneVågå.jpg|<small>Sandbus-gardane i hovudbygda i Vågå. Her var det lendmanns-, riddar- og syslemannssete. I nyare tid har eitt av bruka der vore ått av skipsreiarane Thomas Olsen, Fred Olsen og seinare forretningsmannen Kjell Holm. Etter Holms død er garden ått av ein stiftelse. Foto:Arnfinn Kjelland</small>}} | ||
Vågå var alt frå førhistorisk tid og langt ut i [[tidleg moderne tid]] eit maktsentrum innan regionen. Det er indikasjonar på at tingstaden «Liufærvang» i Vågå, kanskje ved garden som i dag heiter Lye og den staden som framleis blir kalla Tingsvaet, har vore møteplass for eit større distrikt, kanskje heile Nord-Gudbrandsdalen. Det opphavlege namnet på Vågå prestegard, [[Ullinsvin]], peikar mot ein førkristen kultstad. | Vågå var alt frå førhistorisk tid og langt ut i [[tidleg moderne tid]] eit maktsentrum innan regionen. Det er indikasjonar på at tingstaden «Liufærvang» i Vågå, kanskje på nordsida av Vågåvatnet ved garden som i dag heiter Lye og den staden som framleis blir kalla Tingsvaet, har vore møteplass for eit større distrikt, kanskje heile Nord-Gudbrandsdalen. Det opphavlege namnet på Vågå prestegard, [[Ullinsvin]], peikar mot ein førkristen kultstad. | ||
Kristendomen kan meir eller mindre presist daterast til 1021, da Olav den heilage kom frå Lesja, samla bøndene frå heile Ottadalen og baud dei ta ved den nye trua. Dei eldste delane av Vågå-kyrkja kan vere frå ei stavkyrkje frå 1100-talet. | Kristendomen kan meir eller mindre presist daterast til 1021, da Olav den heilage kom frå Lesja, samla bøndene frå heile Ottadalen og baud dei ta ved den nye trua. Dei eldste delane av Vågå-kyrkja kan vere frå ei stavkyrkje frå 1100-talet. | ||
| Linje 108: | Linje 110: | ||
== Kjelder og litteratur == | == Kjelder og litteratur == | ||
*Eide, Hans Jakob: ''Ottadalen. Befolkning, næringsliv og samferdsel''. Lom 1958. | *Eide, Hans Jakob: ''Ottadalen. Befolkning, næringsliv og samferdsel''. Lom 1958. | ||
*Teigum, Ivar: ''Bygdebok for Vågå og Sel'', bd. 1-3, Vågå kommune og Sel kommune 2001 | *[http://snl.no/V%C3%A5g%C3%A5 ''Store norske leksikon'', oppslag Vågå, kfr. 12.10.2012.] | ||
*[http://no.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C3%A5g%C3%A5&action=edit§ion=7 | *[[Teigum, Ivar]]: ''Bygdebok for Vågå og Sel'', bd. 1-3, Vågå kommune og Sel kommune 2001, 2004, 2007. | ||
*[http://no.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C3%A5g%C3%A5&action=edit§ion=7 Wikipedia, artikkelen om Vågå.] | |||
[[Kategori:Vågå kommune| ]] | [[Kategori:Vågå kommune| ]] | ||
{{F2}} | |||
{{nn}} | |||