Jødedom: Forskjell mellom sideversjoner

'''Sjabbát''' ({{hebr.}}) eller '''shabbes''' ({{jid.}}), òg kalla '''sabbá''' blant [[portugisarjødar]] og '''sabbat''' på skandinavisk, er den jødiske kviledagen og varar frå solnedgang på fredagskvelden til etter solnedgang på laurdagskvelden. På sjabbát er det ikkje lov å arbeide med handverk eller handel og heller ikkje lov å gjera opp eld etter tradisjonell jødedom. Rett føre sjabbáten begynner på fredagsseinettermiddagen, er det skikk å tenne to (eller fleire) lys til ære for dagen; og etter at sjabbáten er over på laurdagskvelden er det skikk å seie ''habdalá'' (jid. ''havdóle'') over levande lys, krydder og vin/druejuice. Helgemåltidet på fredagskvelden blir innleia med ''kiddúsj'' (bøn føre maten) for sjabbát-kvelden som blir sagt over vin eller druejuice og ''hammoṣí'' som blir sagt over to brød (ofte kalla ''ḥallót'' (hebr.) / ''challes'' (jid.)). Det første hovudmåltidet på laurdagen, som gjerne blir kalla ''desayuno'' blant portugisarjødar, blir innleia på tilsvarande vis, med ein litt annan tekstvariant av ''kiddúsj'' for sjabbátmorgonen.

'''Pesaḥ''' ({{hebr.}}) eller '''peisech''' ({{jid.}}), òg kalla '''páscua de las cenceñas''' ({{port.j.}}) eller '''jødisk påske''' (norsk), har opphav i ein grødefest og fruktbarheitsfest der korn (særleg [[bygg]]) og husdyr (særleg [[sau]]er) står i sentrum. Samtidig er pesaḥ eit minne om utgangen av Egypt under ''Mosjé'' (Moses) si leiing. Den kristne høgtida [[påske]] har deler av opphavet sitt, inkludert namnet, i ''pesaḥ''. Under ''pesaḥ'' er det forbode å eta gjæra mjølmat av noko slag av [[kveite (korn)|kveite]], [[spelt]], [[rug]] og vanleg [[bygg]] såvel som det femte slaget, som etter ''Talmúd'' og den sefardiske autoriteten ''Moshé ben Maimón'' (Maimonides, Rambam) er villbygg/torads[[bygg]], men som den asjkenaziske autoriteten ''Rashi'' og dei fleste seinare asjkenaziske autoritetar har meint er [[havre]]. I staden blir det laga ''maṣṣót'' ({{hebr.}}) / ''matses'' ({{jid.}}), eller flatbrød som er laga så raskt at deigen ikkje vann å begynna å heve seg på noko vis. Desse flatbrøda og fleire andre symbolske matretter blir serverte under ''haggadá''en ({{port.j.}}) / ''seder''en [[asjkenazím]]) — eit rituelt måltid der forteljinga om utgangen av Egypt utgjer kjerna.

'''Sjabungót''' ({{hebr.}}) eller '''shvues''' ({{jid.}}), òg kalla '''páscua de las semanas''' ({{port.j.}}) eller '''jødisk pinse''' (norsk), finn stad sju veker etter ''pesaḥ'' og svarar slik sett til [[pinse|pinsa]] i kristendommen. Høgtida blir feira i éin eller to dagar til minne om at ''Torá''en vart gjeven til jødane på Sinaifjellet. Typiske skikkar inkluderer eting av mjølkemat.

'''Sukkót''' ({{hebr.}}) eller '''sukkes''' ({{jid.}}), òg kalla '''páscua de las cabañas''' ({{port.j.}}) eller '''lauvhyttefesten''', er ei høgtid som fell i september eller oktober, fem dagar etter ''jom kippúr'' (forsoningsdagen). Det finst to særleg karakteristiske skikkar i samband med sukkót: Den eine skikken er at det blir vifta med ein ''etróg'' (søtsitron) og ein kvast som inneheld palmeblad, pilegreiner og myrtegreiner. (I kristendommen vart dette elementet overført til [[påske|påska]], og i deler av [[Fjordane]] blir tradisjonelt pilvarianten [[selje]] faktisk kalla palme og vifta med på palmesøndag.) Den andre skikken er å byggje ein ''sukká'' (''sukke'' ({{jid.}}), ''cabaña'' ({{sp.p.}})) — ei lita hytte med minst tre ikkje-permanente, ofte glisne, vegger og glisse tak. I denne hytta er det skikk å eta måltid medan høgtida varar, og i varmare strøk er det ikkje uvanleg å sova i sukkáen òg. På grunn av klimaet i [[Midt-Noreg]], med kalde dagar og mykje regn i oktober, er det relativt få som byggjer seg sukká der.

'''Kippúr''' eller '''jom hakkippurím''' ({{hebr.}}), òg kalla '''jom kippur''' eller '''jonkipper''' ({{jid.}}) og '''el ayuno blanco''' ({{sp.}}, 'den kvite fasta'), er den jødiske forsoningsdagen. Dagen er ein av dei to fulle fastedagane i året, og alle jødar som er religiøst myndige og har helse til det fastar tradisjonelt eit heilt døgn — frå solnedgang til solnedgang.

'''Tisjngá beáb''' ({{hebr.}}) eller '''tishebov''' ({{jid.}}), òg kalla '''el ayuno negro''' ({{sp.}}, 'den svarte fasta'), er minnedagen over tempelets fall. Dagen er ein av dei to fulle fastedagane i året, og alle jødar som er religiøst myndige og har helse til det fastar tradisjonelt eit heilt døgn — frå solnedgang til solnedgang.

'''Purím''' ({{hebr.}}) eller '''púrem''' ({{jid.}}) er ei høgtid som ikkje finst nemnt i ''Torá'' (Lova) eller ''Nebiím'' (Profetane). Grunnlaget finst i ''Megillàt Estér'' (Esters bok), der det står skildra korleis Hadassá (seinare kjent som dronning Estér) og onkelen hennar, Mordekhái, bergar dei persiske jødane frå undergang. Høgtida, som fell i overgangen mellom seinvinter og tidleg vår, blir feira ved opplesing av ''Megillàt Estér'', ved å gje ''misjlóaḥ manót'' (matgåver) til naboar, slekt og vener, ved å drikke vin (gjerne i store mengder), ved å kle seg ut og ved song, musikk og underhaldning. Mange asjkenaziske jødar held eit såkalla ''púremshpíl'' — eit skodespel med handling henta frå, eller i det minste inspirert av, purímhistoria. Ein annan skikk er å halde parodiske føredrag om tilsynelatande alvorlege emne men der ordspel, tabu-reverseringar og rein surrealisme er vanlege trekk.

'''Ḥanukká''' ({{hebr.}}) eller '''chàneke''' ({{jid.}}) finst ikkje nemnt i ''Tenákh'', men er basert på historia vi finn i dei apokryfe Makkabearbøkene. Ḥanukká er ei åtte dagar lang høgtid som blir markert kring nymåne i desember — frå den 25. ''kislév'' etter den jødiske kalenderen. Høgtida blir markert ved levande lys, feit mat og mjølkemat, og i nyare tid har det vorte gradvis vanlegare å gje gåver til kvarandre.