Kvalfangst med seglfartøy i Nordatlanteren: Forskjell mellom sideversjoner

<onlyinclude>{{thumb|AMU-0007_06.jpg|SS "Nevada", modell, babord side}}  

Nebbkval-/bottlenosefangst i Nordatlanteren frå Sunnmøre/Ålesund gjekk føre seg i tiåra rundt 1900 med brukte, spesialutrusta seglfartøy på 80 – 90 tonn, innkjøpte frå USA og England/dei britiske øyar. Fartøya sin størrelse og utrusting var tilnærma lik for fangst og lasting. Det var brukt to typer seglføring. Nokre var skonnertar og nokre skværseglarar.

Fangstinga fylgde vandringa til nebbkvalen og fangsten var spekk til oljeproduksjon. Kvalen fylgde truleg vandringa til ein blekksprut/akkar. Kvalfangarane sjekka av og til mageinnhaldet til kvalen som var mest blekksprut med innslag av litt sild og torsk.

Forteljarane er brørne Martinus og [[Henrik Holsvik]] og modell av fartøyet «Nevada» er laga av Andreas Årsetøy. Henrik har etter eige utsagn sju turar frå 1903 – 1910. Han sit med modellen fram for seg når han snakkar. Martinus seier seks, sju turar. Han sit i skomakarverkstaden sin og tenkjer tilbake på ei farefull tid. Andreas, som laga modellen, er nemnd som mannskap og har truleg ein tur, tidlegast i 1915.

Artikkelen er ei systematisering av det som blir fortalt på lydbanda 50 – 70 år etter dei faktiske hendingane der ein ser hendingane med lokale auge frå ei fjordbygd på «indre stråk» på Sunnmøre. Ein fyl ikkje forteljinga, men tenkjer; tur, fartøy med gjenstands-plassering, reiskap og bruk av reiskap. Gamle gjenstands-namn, utgådde seiemåtar, ikkje alltid fullførte utsegner og tidvis bruk av halvemål er grunnlaget/utgangspunktet. Sumt treng litt synsing/kommentar og forklaring utan garanti for den «heile og fulle sanninga», men ein er i nærleiken.

Turen gjekk ut frå Ålesund rundt 1. mai. Kursen var fyrst for nord om Færøyane der ein vona å treffe kvalen på vandring nordover.  

Så fangsta dei på vandrande kval på nordleg kurs til dei anten var lasta eller måtte endre kurs på grunn av isen rundt nordpolen.</onlyinclude>

På rundt 66 grader nord var ofte mykje sild. Ved 67 - 68 grader  byrja midnattsola. Kvar dei trefte iskanten er ikkje kommentert, men det må vere nord om 68 graden.  Dei var av og til inn i råker i isen og skaut kval. Det var rekna som svært farleg og held av og til på å gå gale.  

Vart dei ikkje lasta på tur nordover, fylgde dei kvalen vidare vestover nord om Island og var til iskanten ved kysten av Grønland ein og annan gongen, her på sørgåande.

Å sjå heimlandet stige or hav får begge informantane til å bli litt høgtidsame i røysta. Det virkar som dei oftast såg land eit stykke sør om Statt. Når dei var sikker på kvar dei var kryssa dei seg nordover på fire timars bautar til dei kom nord om Runde. Dei endra tydelegvis segl i vaktskifte når alle var med. Så gjekk dei inn Breisundet til Ålesund.

Fartøya hadde køyplass til 12 mann. Dei gjekk og med 11 då skipperen ved ein del høve og var påmønstra som 2.skyttar. Altså: Skipper, 1.skyttar, 2.skyttar (skipperen ved 11 mann), 3.skyttar (drepar), seglkyndig kokk, kokkefante (truleg såkalla halvloting) og 6 «vanlege menn» (desse 6 og kokkefanten med køyplass i lugar framme).

«Nevada». Oppgitt lengde 65 fot (ved eng./am fot 19,8 m). Kutterskrog bygd i tre. To mastrer, bakmastra er høgst. Innkjøpt som spesialutrusta, brukt kvalfangar frå Amerika. Norsk redar, som austefjordingane heldt seg til, Hans Nørve, Ålesund. Nørve hadde tre kvalfangstfartøy (seier dei her, namnet på to fartøy er ikkje oppgitt).  

(Fartøyet si lengde med bakgrunn i målemetode frå norsk fiskeriregister 1923: For skonnert er desse 65 fot frå framstamn «til øvste ende av akterstevne», om lag øvste ende rorstamme. Så stikk hekken bakom rorstamma med 4 - 10 fot alt etter utforming på hekken. Nevada har truleg ei lengste lengde på skrog på mellom 21 og 23 meter. I tillegg kjem baugsprydet med nedre feste for dei to fremste segla. Den er truleg oppgitt i eng./amerik. fot slik samtidige brukte fartøy kjøpt frå England oftast var).

Kabelgate: Eit lite rom framme ved framstamnen med inngang frå framlugaren. Her er reservesegla lagra, truleg reserve berre av «arbeidssegla». Når ein kom i fangsting tok ein ned det som ikkje var «arbeidssegl» og la dei på toppen av reservesegla.  

Lasteromet: Hadde fast innreiding. På begge sider, med gangveg mellom, tilpassa/formbygde klinka spekktankar i jern med «bakseluker» i dekk for kvar tank for å laste inn spekk. Mot lasteromet hadde tankane luker for inspeksjon og å ta ut vatn og kol i «pøsar»/bøtter. Tankane var ved avreise, med unntak av ein eller to, fylte vekselvis med kol og ferskvatn (om det går an å kalle ferskvatn på godt brukte spekktankar dette). Den vekselvise lastinga av tankane er trimming av fartøyet før avreise. Fartøyet skulle vere stabilt i trimming (kvile like tungt i sjøen) frå dei gjekk ut til dei var komne i hamn att for å tole seglføringa i alt slags ver. Dei tømde forbruksvarene (kol og vatn) frå tank for tank og fylte på med spekk. Ved uttak av vatn til drikkevatn vart ein sjuk om ein drakk vatnet slik det var. Ein blanda eddik i vatnet, mengda eddik er ikkje oppgitt. Henrik Holsvik: «Det var ikkje godt men ned måtte det».

I framkant av lasteromet, ved frammasta stod tre tønner med reservevatn, eit vedalad med turr ved til opptenning av kol i omnane og ein hoggestabbe. Vatnet i tønnene skulle takast med i livbåtane/fangstbåtane om ein måtte forlate moderfartøyet. Henrik Holsvik: «Når vatnet hadde rotna tre gonger vart det heilt klart og godt drikkande». (Korleis forklare eit slikt utsagn ?).  På toppen av tankane var lagra mykje material til reparasjon ved skade på fartøyet.  

Skippersalongen: Lugaren har tilgang med leider/trapp frå ruffen og er innreidd med eit stort bord midt i romet med slingrekant for draft/kart til navigasjon. Bordet er og brukt til matservering til skipper og skyttarar. Kronometeret heng på skotet/veggen. Her er kolfyring og parafinlampar. Kokkefanten har ansvar for fyring og servering her.  

Proviantrom: To mogelege plasseringar. Mellom lasterom og skipperlugaren med grunn at dette er rolegaste plassen i fartøyet er den eine. Under og bak «skipper-salongen»/skipperlugaren er andre alternativ. Begge plasseringane har tilgang frå skippersalongen. Det var ført rekneskap for all mat ved avgang. På det tidspunkt som vart rekna midt i turen, halvlasta med fangst, gjekk kokk og skipper i proviantromet og talde over. Er halve maten brukt ? Om meir enn halve maten var brukt vart det sett rasjonar for siste halvdel av turen.  

Våpen og ammunisjon: Førebels ingen informasjon om mengde eller kvar denne var lagra i fartøyet. Skipper og skyttarar heldt nok tilsyn så det er truleg i området skippersalongen. Der måtte vere ein god del kilo sprengstoff og tenn-mekanismer om bord ved avreise til truleg åtte kanoner og fire rifler. Reiarlaget Hans Nørve hadde lager på «Tyskholmen», her vart kanoner, liner og ammunisjon tekne om bord og kontrollerte ved klargjering.

Kvalkanon: Ei stor og minst ei mindre. Kanonene er harpunkanoner av munnladings type. Der var målebeger for svartkrut til kvar kanonstørrelse. Krutet slo ein i ein spisspose eller litt papir og stappa i løpet med ladestokk. Sette så i ei kork med oppgåve å halde krutet tørt og som slagdempar mellom ladning og bakre harpunende. Tenning var ved ei «krag-mekanisme» med ei lada hylse utan kule i. Ein kan truleg tenkje at stor kanon har to-toms/50 mm løp-diameter og dei små kanonene på moderfartøyet noko mindre. Fangstbåtane måtte ha mindre, tilpassa kanon-størrelsar.  

Kjekkepullerten: Ein «kjekkepullert» (fornorska engelsk) på kvar side av fartøyet framme og bak. Ei forklaring på namnet kjekkepullert kan vere at båtane er engelsk/amerikanske og at desse orginalt heiter noko slikt som «check pullert». Desse pullertane er ein kraftig stolpe festa i rekka og skroget. Dei stikk godt opp over rekka og er runde med form som «koppen» på ei seinare normal båtvinsj. Ein prøvar seg fram kor mange omdreiningar harpunline må ha for passeleg bremsing/kontrollert utslakking. Ei omdreining er for lite, tre omdreiningar gir sjølvlåsing. Derfor skal harpunlina leggast to omdreingar rundt kjekkepullert ved klargjering til skot frå harpun.

Fram-mastra, med sine stag og sitt tauverk. Den har stag framover som fokke, klyver og jagarklyver går på. På begge sider er vevlingar opp til salinga. Vevlingane er fire stag med trestenger fastsurra på tvert slik at det blir danna ein stige til å gå/klatre i ved arbeid over dekk. Salinga er felles festepunkt/i ein smidd klave rundt mastra for mange av staga. Ved salinga er ei plattform. Den blir brukt til utkik etter kval. Ved salinga er mastra skøytt. Sjå modell.  

Spel, handdrive med med to sveiver: Stort, plass til tre mann på kvar sveiv, vanleg med to, for kvar sveiv er det ein formann. Spelet vart brukt til tungt arbeid med tau, kjetting og wire. På modellen er spelet plassert bak frammastra og dermed rett under lasta når ein dreiv med flensing. Det var farleg å gjere feil med tung last på spelet. Spesielt vanskeleg i slingring var når siste ende av «felden» sleppte på kvalen, då skulle ein slakke ned slik at «felden» vart liggande tvers over dekk. Om «felden» byrja å svinge frå side til side i vart det fort livsfarleg.

Romluka og bakselukene: Laste-rom-luka midt på dekk mellom mastrene i fartøyet si lengderetning. Bakselukene i rett rad på begge sider av laste-rom-luka mellom rekka og luke-karm, ei luke for kvar spekk-tank i lasteromet. Lukene vart skrua fast og drivne tette før ein gjekk frå hamn. Når ein ved fangsting hadde fyllt ein tank med spekk gjorde ein like så, skrua og dreiv bakse-luka tett.

Bak-mastra, med sine stag og sitt tauverk: Bakmastra er høgst. Framover er eit horisontalt stag til frammastra. På begge sider er vevlingar opp til salinga. Vevlingane er fire stag med trestenger fastsurra på tvert slik at det blir danna ein stige til å gå/klatre i ved arbeid med segl. Salinga er felles festepunkt/i ein smidd klave rundt mastra for mange av staga. Frå denne plattforma går ein ut ein wire mellom mastrene ved arbeid med toppseglet. Ved salinga er mastra skøytt. Sjå modell. Seglet, trehuk/mesan, med lang gaffel-bom bakover.  

Ruffen, ei firkanta, rektangulær kasse bak bak-mastra med: «Byssa» i forkant med kol-fyring. Så trappa til «skippersalongen». Så rom med fire køyer til; skipper, 1.skyttar, 2.skyttar og 3.skyttar/drepar.

==I mastrene. Segl og hive-utstyr til flensing==

Fokke: Arbeidssegl, i bruk ved fangsting. Næraste segl fram om frammastra. Har ikkje bom.

Merssegl: Godeverssegl, bak frammastra, i toppen over storseglet. Farleg å styre med ved særleg vind. Der var «vevlingar» berre til «salinga». Ein gjekk på ein wire mot aktermast i arbeid med dette seglet. Ikkje i bruk ved fangsting. Vart ved fangsting lagra i kabelgate.

Storsegl: Arbeidssegl, i bruk ved fangsting. Nedste segl bak frammastra. Har gaffel-bommar oppe og nede.

Trehuk/mesan: Arbeidssegl, i bruk ved fangsting. Segl bak bakmastra. Gaffel-bom nede.

{{thumb|Fangstbåt på Aalesunds Museum. H side.JPG|Fangstbåt. Høgre side}}Fangstbåtane:  Der er tre fangst-/redningsbåtar med tre mann på kvar. Ein skyttar og to roarar. (Om båtane er sagt lite, det blir dermed synsing ut frå modell av «Nevada» med fangstbåtar). Brukar ein høvestal/forholdstal er fangstbåtane 16 - 19 fot  (ca. 5 - 6 meter) lange. Må vere sterkbygd, men ikkje tung, for den skal ved fangsting roast av to mann. Framme har båten kvalkanon og «kjekkepullert».  

For harpun-kanona i robåten må ein ha lov å tvile på om den er like stor som minste kanon på mor-fartøyet. Når ein i ettertid ser at harpun-kanoner til størjefangst har kaliber som eit harpun-gevær kan ein tru at det på denne tida var tilgjengeleg tilpassa harpun-kanoner etter båt-størrelse.

Der må ligge klar minst 1000 meter harpunline og truleg ei noko stor seglduksblåse til hive på sjøen med siste line-enden om situasjonen blir for vanskeleg.

Kvalkanon, harpun og harpunline: Ved skot frå kanon går harpun ut med harpunlina. Fyrst ei noko tynn, sterk fortaum som ligg på eit linebrett midt under kanona. Til denne er festa tjukkare line og denne skulle ved klargjering ha to tørn rundt «kjekkepullert» for bremsing. Så skal der vere klar fem kveilar line med 400 famner kvar. Normal bremsande utgang av tau var 400 famner, men av og til bort imot 1000 famner. Ein mann bak skyttar har oppgåva med å «slå på» (knyte på) ny kveil ved behov. Kvalen gjekk gjerne til 800 meter djupne før den svinga mot overflata att.

Sjø-votten, ein universal-reidskap: Ved skyting skal der ligge klar eit par spesielle sjøvottar til å ta på før ein tok i harpunlina som bukta seg som ein ål i vatn, omtrent i skulderhøgde over dekk, og sa oooouuuu-oooouuuu når kvalen, ref; Martinus Holsvik: «tok til palings ned-i-jønå hysebygda». Dei gamle orda her: Til palings, brått å auke farta frå stilleståande til «full spikar». Hysebygda var vanleg uttrykk for sjøen eller havet. Vottane til harpunline-bremsing: Litt synsing. Utan at det kjem klart fram frå interjuva vart det til bremsing av harpunlina kjøpt opp/skaffa tak i, brukte, heimelaga sjøvottar. Desse hadde gått si ferd om fleire hender. Fyrst spøta/strikka store av tjukk heimelaga ulltråd.  Så tova før dei vart tekne i bruk. Seinare tova i bruk til dei var utslitne, men dette tok si tid.  Fyrst ein sesong eller to på vinterfiskje. No var dei ettertrakta av steinarbeidarar som ofte hadde nye sjøvottar til fiskarane i byte med dei meir tova og tjukkare. Til steinarbeid vart dei tova noko til, no med steinstøv i ulla. Dei tjukke vottane, knallharde i loven med steinstøv i ulla er dermed slitesterke nok i lovane til taubremsing. Kanskje stod der ei pøs med vatn til å stikke ein og ein vott i for kjøling når det rauk som verst av tauet ? Når desse vottane vart for små til mannshender overtok kvinnene dei til reinskrubbing av saltfisk før sal. Dei smurde fyrst fingrane med sauetalg mot vatn, frost og salt, så brukte dei vottane som ein skrubb. Om lesaren veit meir om ein sjøvott sitt normale liv, skriv.

Sjøvotten vart og nemnd i historieforteljing: Ein lokal størrelse som hadde vore på fiskje og fangst ein mannsalder var i eit brudlaup på «ytre stråk» i lag med mange eldre «hard-drivarar»: Dei samtala/«rølte» om sine bragder og vår lokale forstod at no gjekk han tom for fleire historier. Då sa han fylgjande: «Nå di karanje e sett so mykje sjø so ej e vride ut o lovottanje mine kanj di kome ijen å fortelje fleire skrøne». /Når de karane har sett så mykje sjø som eg har vride ut or lovottane mine kan de kome igjen og fortelje fleire historier/risper/skrøner.

Dreping: Fyrste tida fangsten føregjekk vart det meste av kvalen harpunert frå fangstbåtane. Heile tida harpunerte dei frå fangst-/moder-fartøyet. Frå rundt 1910 vart dei fleste kvalane harpunerte frå fangstfartøyet. Dreparen måtte heile tida i småbåt. Han skulle forstå kvalen og helst få inn drepande skot frå rifle andre gongen kvalen var oppe etter harpunering. Ein sikta frå bakom «spjøra»/luffe/veng på sida, for helst å treffe nakkehvirvel, hjarte eller lunge. Her tok ein og hol for å sleppe ut luft for at kvalen skulle flyte passeleg tungt ved flensing. Ikkje så enkelt å treffe frå gyngande småbåt. Ein må alltid ha med seg tanken at vassflata bryt retninga for synet. Skal harpun eller kule i vatn må ein skyte der objektet er, ikkje der det ser ut som det er. Andreas Årsetøy synte sine evner seinare på heimesjøen etter størja. Henrik Holsvik: «Det er stygt å skryte av seg sjølv, men eg bomma ikkje ein einaste gong desse åra».

«Mane»: Ein «mana»/finmanøvrerte/forhala kvalen inn til skutesida framfor «flenseporten» og la fast kval-endane i fartøyet. Flensing føregjekk på flytande kval. Hovudet var ved fram-mastra. Ved stor kval måtte ein forhale og ta ei runde til. Kor stor «felden» kunne vere hang saman med avstanden mellom mastrene.

For å få «felden» (skinn og spekk) av kvalen og inn på dekk var brukt tilpassa utstyr. Ein tjukk wire, «hangert» hadde fast endefeste i frammastra høgt oppe (truleg ved «salinga»). Den var tilpassa på lengde og vart henta opp og sjakla (skrua fast med sjakkel) fast til bakmastra i same høgde (paralellt med dekk) ved klargjering til flensing. Den kunne ikkje henge oppe ved bruk av storseglet. På hangert hengde ein to fir- eller fem-skorne taljar, «geine» der drageenden gjekk om «fot-blekre»/-blokker festa ved dekk/rekke/romluke for å styre drage-enden av geine til sveivespelet drege av fire til seks mann. På hangert mellom mastrene kan avstanden mellom geine (lengda på felden) justerast.   

Sjå tyding i Nynorsk ordbok for hangert, geine og fjagg. Fjått er ikkje med. Uttrykket, skeivling, i forklaringa, fortel at einkan gå nedre ende på geine i alle retningar ut frå opphengs-punktet.

For 2016 kan ein finne dei fleste delane til denne konstruksjonen i utstyrskatalogane til taubane og vinsje-produsentar. Hangert, ein wire med pressa endar og med sjakkel og kjettinglekkar i endane. Geine, ein fire-(fem- eller seks-)skoren talje med grove skiveblokker. Den er opphengd på hangert på ein wire-løpar. Ein slik som ein samlar stokkar på ved bruk av vinsj, ofte to tre stykke på vinsja sin dragewire. Under geine er festa kjetting som er tilnærma lik ein snarekjetting brukt ved vinsjing. Her er den tilpassa i lengde. Fjagg er kjettingende med nål på (hanndel), truleg ein meters lengde. Fjått (hodelen) heng på same feste, den blir brukt berre i låsestilling. Fotblokk/fotblekre er brukt ved rekka/ved foten av mastrene/ved hjørne på romluke og så bortetter for å styre/vende drageretning på tau så det ikkje får mekanisk skade. Her brukt for å ta to tauendar til vinsjekoppane for å drage geine (to) paralellt.)

Flensing:  Det var skyttarane si oppgåve å bruke flensekniven, ein lang kruma (bogen/krokut) kniv med eit 4 -5 meter langt treskaft på. Etter kor sprek skyttaren var stod han anten på tiljene eller toftene i fangstbåt på utsida av kvalen i høve til moderfartøyet. For å stå på toftene måtte ein ha god balanse, men flensinga gjekk om lag dobbelt så fort som å stå på tiljene. Roarane stod i kvar sin ende av fangstbåten og heldt avstanden til skutesida med kvar si år eller båtshake. Flensaren tok lengdesnitt og litt tversnitt på  det som blir «felden» på kvalen. Skjer så eit hol i kvar hjørne slik at skinnsida vart vend mot morfartøyet ved hiving og trer «fjagg» gjennom holet i «felden» og låser i «fjått». Så brukar skyttaren flensekniven og gjer så reint mot kjøtet som mogeleg. Han skjer skinnet for enden av felden samtidig, kvalen går rundt i sjøen når ein hivar med «geine». «Felden» skal ligge med spekksida opp på tvers av dekk når flensinga frå kvalen er gjort. Det farlegaste er når «felden» slepp kvalen. Då må ein vere snar å slakke ned for å legge den pent over dekket.  

Der låg sju skotne kvalar fortøygde rundt «Nevada» når han Benoni Mikalsen bad dei tørne inn og få seg litt søvn. Når dei vakna att sa han at hadde kunna skote like mange til medan dei sov, men dei skulle flense og, så han let vere.

Så ei kortfatta sak frå 1910, truleg Henrik Holsvik sin siste tur, som stadfestar hard sigling i stygt ver. I Voldaminne 2012 s. 143 nemner Gunnar Heltne ei hending der bestefaren, Sivert Heltne (1895 - 1966), ser på sonen og sonesonen og seier: "Det er eigentleg eit lite mirakel at de to eksisterar". Deretter fortalde han om ein spesiell episode då han som 15-åring var med på kvalfangst på Ishavet med grannen, Benoni Mikalsen som skipper. John S Heltne hadde klatra opp i leideren for å ordne noko med storseglet, medan det var vind med orkans styrke. Brått vart han teken av eit vindkast og slengd ut i lause lufta. Instinktivt slo han ut med eine armen, samstundes med at leideren bles i høveleg retning. Han fekk tak i leideren med den eine handa, og hanng ei kort stund horisontalt ut i lause lufta som ein kjepp. Deretter klatra han ned att på dekk.  

 

Desse karane sa lite om fare når dei kom heim. Folket heime skulle bere på minst mogeleg redsle når dei var på feltet.  

I tida før 1960 levde framleis mange av desse kvalfangarane og deira jamaldringar. Søndags-morgonane, etter fjøstid og før middagen kom på bordet, samla karane seg på faste plassar med god utsikt og prata, til dømes i Djuvik-Brauta. Gutane samla seg og, men på litt avstand, ikkje meir enn at ein fylgde med i samtalane.  

Svaret var aldri direkte ja eller nei, men: «Denj so ikkje av å ti e vit ti å vere redde, anj e kje vit i de eile»./Den som ikkje av og til har vit til å vere redd, han har ikkje vit i det heile.  

 

«Nevada», 65 fot, kom frå Amerika, redar Hans Nørve som ei periode eigde tre skuter. Det er ikkje sagt namn  

 

«Bravo», ingen opplysingar  

 

«William Martin», ein slupp-galeas bygd i Hull i England 1877, innkjøpt til Volda årsskiftet 1891/1892 av selskap AS William v/J Olsen som fyrste eigar, så andre i Volda. Seld i 1902 til Ålesund, partsreiarlag P. L. Skjeide. Sjå Voldaminne 2012 s. 142. Ukjent tidspunkt seinare nytt namn,  

 

«Skansen»  

 

«Marta», ingen opplysingar

«Alfa», ingen opplysingar

 

«Zella», ingen opplysingar  

 

«Skerner», ingen opplysingar, anna enn at Lidagutane (Slåttelid) var mykje med denne

 

«Sulfield» (kanskje «Suffield»), ingen opplysingar

Austefjordingane og nærliggande område held seg til han Benoni Mikalsen som budde i Volda, sjå Voldaminne 2012 s. 141. Henrik og Martinus fortel eigentleg at han Benoni administrerte meir enn eiga skute hos «Nevada»-redar Hans Nørve. Han henta mannskap frå lugaren framme til skyttarar til bruk på fleire fartøy. I tillegg var han oppteken av å formidle navigasjonskunnskap til skyttarane han hadde med.  

Av skyttarane til Benoni er det kjent at Daniel Aurstad, etter mange år som skyttar, i 50-årsalderen (rundt 1935) fullførte navigasjonskurs i Kristiansund og vart skyttar/kaptein på kvalbåt frå Sørlandet i Sørishavet.

 

Johan Olai Slåttelid (1876 - 1955, BsV3 s. 145)

Nikolai Slåttelid (1881 - 1962, BsV3 s.145)

Hans Peter Slåttelid (1884 - ?, BsV3 s. 145)

Iver Matias Slåttelid (1887 - 1972, BsV s. 145)

 

Andreas Elias Årsetøy (1902 - 1981, BsV3 s. 503, produsent av modell av "Nevada" brukt til informasjon her)

Benoni Jørginius Mikalsen (1855 - 1917, skipper, Volda. Førar av "Nevada" og "William Martin" (ref; Henrik Holsvik; i alle fall frå før 1903) til om lag 1915. Sjå Voldaminne 2012 s. 141)

Petter Mek, skyttar Volda. Peter Matias Britanus Eliassen Mek 1876 – 1966 sjå BsV2 s. 238. (Tenkjer ein reknar han som Austefjording med mor, Ingeborg Torbjørnsdotter frå Danielgarden på Aurstad BsV3 s. 491 og far Elias Madss. Hjartåreitane BsV3 s. 566.  Dei to Elias Aurstad, nemnd ovanfor, er då onkel og syskjenbarn. (Knut) Daniel også syskjenbarn).

Fiske- og fangstbåtane var reine «slektstreffet» denne tida. Derfor var tragediane familiemessig sett store når båtar kom bort)

Etter redar Hans Nørve (som brødrene Holsvik nemner) har Ålesund museum fire maskinskrinskrivne udaterte A4-sider med diverse blyantretting. Her gjengitt i meir systematisert form det som ikkje er mata i fartøytabell. Kursiv på avskriven tekst:

''Brødrene Kraasbye`s forsøk skapte imidlertid interesse. I 1890 ble innkjøpt frå England ikke mindre enn 3 fiskekuttere, som ble utrustet for bottlenosefangst.. Men det gikk meget uheldig for interessentene. Først dårlige fangstturer, dertil enmislykket olje og endelig uheldig salg, så det ene fartøy, «Valderø», måtte avvikle etter første fangstturen. De andre to, «Britannia» og «William Martin», fortsatte, men med stadige tap, så det ble en lite lønnende affære for interessentene. Feilen lå nok i, at disse fartøyer ikke var skikket til denne slags fangst. De arbeidet tungt i sjøen, var lite manøvreringsdyktige og i det hyele uskikket for fangst av en fisk, som i grunnen er nysjerrig, men samtidig meget sky og lett å skremme.''

''På dette tidspunkt (truleg 1892 då «Valderø» er på fangst for andre gong) enedes jeg sammen med et par andre om å leie «Valderø»-ekspedisjonen til et forsøk. Dette fallt godt ut, og det resulterte i, at vi avkjøpte eierne fartøyets fangstredskaper, mens vi fra Bergen kjøpte en firemastret skonnert «Nevada» (den har plass til berre to mastrer og er registrert til Ålesund 1899. Her spriker informasjonen) til ekspedisjonsfartøy. Dette var et meget heldig kjøp. Fartøyet var velskikket til den slags drift, lettseilt og vakkert. ''   

''I 1892 deltok 3 fartøyer, de forannevnte, året etter (1893) ett til, nemlig «Leif Eriksen» som var innkjøpt fra Sansefjord. I 1894 øktes flåten til 7, året etter (1895) til 12 og neste år (1896) til 13, - det høyeste antall som ble utrustet herfra.''

''Da krigen brøt ut i 1914, steg prisene på alt fettstoff. Et par fartøyer herfra,«Hildur» og «Karten», begge dampbåter, ble begge utrustet for bottlenosefangst, og rederne hadde store fohåpnonger om et lønnsomt resultat. Det ble en stor skuffelse og stadfestet for så vidt de eldre redernes erfaring om, at fangst med så kostbart materiell ikke vilde muliggjøre lønnsom drift. Hertil kom, at krigen og den utrygghet den bragte med seg gjorde det umulig å fangste på de vanlige felter, så famgsten opphørte av seg selv. ''

''Oljeprisen var fra først av meget høy, opp til 30 pund sterling pr. ton cif Skotland. Men den hadde en stadig fallende tendens, så den i 1911 kom helt ned i 17 pund sterling, en pris som braktte alle større eller mindre tap. Slik det lå an , fant ikke rederne forsvarlig å fortsette driften. Alle fartøyer ble derfor lagt opp. Noen ble senere solgt, andre benyttet til annen bruk. Bare «Nevada» og «Onyx» forsøkte å fortsette enno et par år.''

''Til fangstturen medgikk ca, 4 måneder, hvorav selve turen tre måneder og 1 måned med arbeeid ombord med til- og avrustning.  

Mannskapet hadde hyre og fri kost samt et gratiale for hver ombordbrakt fisk, - fra kr. 1,- til kr. 20,- alt etter den stilling vedkommende hadde ombord.For utført arbeid ved land før og etter turen betaltes dagpenger.

1888 - 1914. Oljedamperi. ''Det første ble av Brødrene Krossbye anlagt på Vedde for behandling av «Ragnvald Jarl»s fangst. Senere ble anlagt et mindre damperi på Furkenholmen, som senere ble flyttet tl norsiden av Hessa. Begge disse var imidlertid nokså primitive, hvorfor det meldte seg krav om større og mer moderne anlegg, Et slikt ble da Det forenede Bottlenoseselskap anlagt på Hundsværholmen. Etter at jegi 1914 hadde overtatt anlegget, ble det utstyrt med tankanlegg for oljeklaring og utvidet, da den stadig økende selfangerflåte måtte skaffes plass.  ''

''Årsaken til sammenbruddet må ikke bare søkes i det foran anførte, men også i den stadig forminskelse av bestanden. Beskattningen ble for stor. Hvalen får kun en unge , og når det så på ett år blir drept 2864 stykker, og massemyrderiene fortsetter år etter år, sier det seg selv at bestanden avtar. Dette er noe som har vist seg og etter min mening vil vise seg for alle fangstfelters vedkommende.''

Informasjon i tabell frå: Aalesund Museum, Knut Måseide (AaM). Johan Ottesen (JO). Voldaminne/Gunnar Heltne (GH). Austefjord Museum (AMU). Hans Nørve (HN).

Jamfør Henrik og Martinus Holsvik: Lik besetning i bruk som kvalfangar. Etter 1900 truleg 12 mann (11 når skipper var 2.skyttar)

Alfabetisk tabell med fartøynamn brukt på Sunnmøre og så mykje info. ein finn. Redar: Hans Nørve (HN) har i sin tabell to-tre mann større mannskap enn Martinus og Henrik Holsvik oppgir. Kanskje nokon veit om fleire, last inn i tabell.   

|AaM/GH

|AaM/GH/HN

|AaM/GH

|AaM/GH

|AaM/GH

 

 

==Harpunkanoner og harpungever med utstyr brukt på Sunnmøre ca. 1888 - 19??==

Etter at handharpuna/handskutelen gjekk ut av bruk vart det gradvis utvikla harpunkanoner og harpungever til å fange kval og størje med. Sven Foyn er eit kjent namn i den samanheng. Lokale "fyndelar" laga og gode kanoner. Lokale metallstøyperi hadde god nok kunnskap til støyping og smiene som seinare vart motorprodusentar kunne like gjerne maskinere ferdig ei styrje-eller kvalkanon.  

Jaktbare kvalartar var fyrst dei som har nok oppdrift i kroppen til å flyte etter avliving. Bottlenose-/nebbkval er (Hans Nørve) «en fisk som i grunnen er nysjerrig, men samtidig er sky og meget lett å skremme».  

Jakta gjekk føre seg i Nordatlanteren med seglfartøy som hadde fire til seks kanoner på morfartøyet (2" og 2,5") og robåtar med ei eller to (1,5") kanoner kvar. Hans Nørve: «Dertil nødvendige harpuner, samt forløpere og liner med opp til 400 favner for hver kanon ». Når ein skaut med ei kanon i gongen slo ein på meir line ved behov.   

 

{{thumb|Fangstbåt på Aalesunds Museum. H side front.JPG|Fangstbåt front, høgre}}Robåt. Lengde 6,55 m/21,5 engelsk fot/20,7 norsk fot. Breidd 1,85 m og djupte rip/kjøl 0,7 m for andre tofte. Bygd med 3" stamn og kjøl og har 0,95 m breid "spegel" bak. Den er kraveler av 6" breide bord på tversgåande lekter, 1 x 2", med 8" avstand senter/senter (tjukklriken på hudborda er vanskeleg å måle, dei er truleg 3/4"). Borda er klinka til lekter med to båtsaum for kvar. Korleis lekter og kjølbord er festa til kjøl ikkje sjekka. På to liggande lekter, 1,5 x 3", ligg 4 tofter 1,5 x 8", frå toft til rip er kne/oppskøyt på alle tofter. Den liggande lekta er festa hengslande med ein båtsaum gjenom hud, tversgåande og liggande lekt. Ripa/relingen er to-lags og er samanhengande frå "svineryggen" framme til "spegelen" bak. På ripa er bora koniske hol for ein tollepinne (1 1/4") på kvar side for kvar tofte. Her er ingen bindingar (innved eller låsing mellom hudborda) som låser konstruksjonen. Den er konstruert for å ta rekylen ved skyting med kanon (noko lignande som kollisjonssonene på ein bil (2016), men her fjøyrar konstruksjonen og rettar seg ut att). Sett som handverk er båten eit smykke, gjort av eit møbelsnekkeri. Innriping av kantliner i tofter, rekkebord og lekter forsterkar dett inntrykket. Konstruksjonen er truleg eit stykk slagdempande kanonbåt med hundreårig utvikling frå europeiske marineflåtar.

Årar. Tre stykke, to lange og ei kort. Lengde på lang år er 5,20 m, lengd bladende til midt på lask er 3,95 m, årelom er 0,12 m lamg konisk/skråande med diameter 30 mm midt på. Årebladet er 0,11 m breitt og minste diameter mellom blad og lask er 55 mm. Lange, slanke, lette årar.

Styreår er ei rund år som liknar på ei "normal" livbåtår. Lengde 2,9 m, største diameter 50 mm, åreblad lengd 1,0 m. I roenden er den spissa, truleg for å halde båten frå skutesida ved flensing. På andre ende er truleg brukt ein båtshake. Åra blir brukt som styreår frå ein åregaffel på bakspegel.  

Kanona: Iflg. Hans Nørve ei 1,5"-kanon. Løpet har innvendig diameter 1,5"/36 mm. Utv. diam. framme 58 mm. Diameter løp bak 80 mm. Løplengde ytre 0,82 m. Løp er festa på trestokk, dette igjen står på rund stang som går ned i ein rund 7" "pålert". Pålerten går frå overgangen mellom kjøl og stamn og 11" over "skandekk" framme. Rundt bakkant av pålerten går eit 9/16" rundtjern på skrå framover skandekk, benda/forma over ripa og festa halvveis ned på stamn.

Når du skyt med 1,5"-kanona og harpuna på 10 - 15 kg skal ut skjer ei fordeling av store slagkrefter omlag slik i båten. Pålerten blir trykt bakover. Trykket bakover legg seg på rundtjernet og dreg stamnen opp og bak og fordelar trykk ned langs pålerten til kjølen. Frå toppen av stamn går kreftene bakover via svineryggen til ripa. Øvre halvdel av båten blir trykt bakover og kjølen og nedre halvdel blir dregen framover. Slaget frå kanona blir fordelt i båten si masse (der halparten ligg i vatn) og blir dempa. Båten deformerar seg noko og går tilbake til utgangsforma.

Harpun startar frå kanona. Til den delte bakstanga på harpuna heng ein ring. Til ringen er fortaum (Ø 1/2") på 10 - 20 m lengde festa (Diameter målt med skyvelære direkte på tau. Korleis måle taudiameter frå gamalt ? Måla må truleg endrast). I bakre ende på fortaumen er festa på harpunline (Ø 3/4"), fyrste lengde 400 famner (iflg. dei gamle informantane). Kveilane med harpunline ligg i botnen mellom toftene bakover i båten.

Kjekke-pålerten står til høgre for kanon-pålerten, avstand 6 - 7", dei er like høge over skandekk, 11". Ved fast fisk skjer bremsing med to tørn på kjekke-pålert slik slitasjemerka syner. Båtstemne er spesiallaga for taustyring. Stamnen er skoren ned og her er i staden eit 3/4-hol for harpunline-styring.

==Bilete av fangstbåt og utstyr==

Bilde:Fangstbåt på Aalesunds Museum. Framme.JPG|Stemne. Stamnen nedskoren, spesialløysing med 3/4-hol for hapunlinestyring mot kjekkepullert

Bilde:Fangstbåt på Aalesunds Museum. Blåse, Fljøt for siste lineende.JPG|Blåse, fljøt for siste lineende

Bilde:Fangstbåt på Aalesunds Museum. Kjekkepålert og årar.JPG|Årar. Framdrift

Bilde:Fangstbåt på Aalesunds Museum. Pålertar og kanon.JPG|Kanon, kanonpullert og kjekkepullert

Bilde:Fangstbåt på Aalesunds Museum. Harpun i kanon.JPG|Harpun i kanonløp

Bilde:Fangstbåt på Aalesunds Museum. Aus, aus.JPG|Auskjer. Aus, aus...

Hendrik Johannes Nikolai Holsvik (1884 – 1986) BsV3 s. 218, på kvalfangst frå Ålesund 1903 – 1910

Martinus Hagbart Holsvik f. 1887, BsV3 s. 218. På kvalfangst frå Ålesund, oppgir ikkje årstal men 5 -7 års fangsting. Han er noko yngre enn Henrik og har nok byrja seinare

Per Årviknes, redaktør av Voldasoga 1, 2 og 3 1970 – 1973

Andreas Elias Årsetøy (1902 – 1981), BsV3 s. 503. Laga modellen av «Nevada». Er nemnd som mannskap på kvalfangst, kunne vere på fangst tidlegast 1917. (Nemnd fyrste gong 1904, då var han berre eitt år. Det er truleg at det er faren, Jakop Andreas Olssen (Årsetøy 1859 - 1943), BsV3 s. 503 som er meint dette året)

Voldaminne 2012 s.141. Benoni Mikalsensin dramatiske død på Vartdalsfjorden i 1917. Gunnar Heltne

Busetnadssoge for Volda. Band 2, 3 og 4

[[Bruker: Oddvar Høydalsvik|Høydalsvik, Oddvar E.]] f. 1951. Har prøvd å systematisere informasjonen etter å ha lytta gjennom banda eit pent antal gonger og lasting/tidssystematisering av Hans Nørve sine fire A4-sider.

Ålesund Museum/Fiskerimuseet: Utlån av tekst og bilete.

Knut Måseide. Tidlegare tilsett Ålesund Museum. Spesialkunnskap om seglande fartøy tilhøyrande Ålesundsområdet.

Ord og uttrykk for sjøbruk:  http://maritimstart.no/ordliste/

[[Kategori:Sjøbruk]]