Sogndal folkehøgskule

Sogndal folkehøgskule på Nes i Sogndal (ca 1910). Til høgre Helgheimsstova, no på De Heibergske Samlinger - Sogn folkemuseum. Til venstre Hauge-huset som framleis står på skuleområdet.

Sogndal folkehøgskule (Sogndals folkehøiskole) vart skipa i 1871 av presten Jakob Liv Rosted Sverdrup i Sogndal i Sogn og Fjordane. Dette var ein av dei fyrste folkehøgskulane i Noreg og kan reknast som den eldste som framleis er i drift.

Pietistisk grunnlag

Dei fleste andre tidlege folkehøgskulane i Noreg var grunnlagde på grundtvigiansk livvsyn og pedagogikk. Det galdt både den fyrste, Sagatun folkehøgskule på Hamar (1864) og den viktige Vonheim folkehøgskule, skipa av Christopher Bruun (1867) (Sel i Gudbrandsdalen, seinare Gausdal).

Jakob Sverdrup høyrde til det tonegjevande kristelege miljøet som var kritisk til grundtvigianismen. Den såkalla Hærem-komiteen, driven av presten Peter Lorentzen Hærem, arbeidde for å skipa folkehøgskular på eit pietistisk, luthersk grunnlag. Sverdrup hadde reisestipend frå kongen i 1869 som han nytta til eit studieopphald på danske folkehøgskular, og deretter fekk han støtte frå Hærem-komiteen til å skipa ein folkehøgskule.

Skipinga

Valet fall på Sogndal, og den 9. januar 1871 opna skulen etter å ha fått økonomisk støtte frå formannskapet og sparebanken i Sogndal og ei varm til råding frå skuledirektøren i Bergen. Folkehøgskulen hadde 30 elevar fyrste året, og tilskota frå Hærem-komiteen danna eit viktig grunnla for drifta i starten. Då ordninga med amtsskular kom i stand 1875, folkehøgskulen tilskot og status som amtsskule for Sogn. Dette sikra økonomien til skulen og gav han eit langt sterkare økonomisk grunnlag enn andre folkehøgskular. Det lutherske grunnlaget for skulen var viktig for denne støtta.

Skulen heldt fyrste året til i den gamle sorenskrivargarden på Loftesnes og 1871-1874 på Bahus i Sogndal.

Seinare utvikling

Jakob Sverdrup kom inn på Stortinget i 1876, og presten Henrik Mohn Dahl tok over meir og meir av styringa til han formelt vart skulestyrar i 1878. Dahl hadde vore lærar ved skulen sidan 1874 og fekk i 1875 bygd ein ny skulebygning ved Loftesnessundet, kalla Helgheim. Skulebygningen står i dag på De Heibergske Samlinger - Sogn Folkemuseum.

I 1908 vart medlemsorganisasjonen Sogn Høgskulelag skipa som støtteorganisasjon for skulen. Styrarane var eigarar av folkehøgskulen, men i kring 1920 vart dette øknomiske ansvaret så tyngande at Sogn Høgskulelag finansierte eit kjøp av skulen for 125 000 kr med 38 medlemer som garantistar. Sogn Høgskulelag har sidan vore eigar av skulen.

Folkehøgskulen vart raskt etter starten etablert som eit danningssentrum og eit kulturelt og politisk sentrum i Sogn. Skulestyrarane og lærarane hadde gjerne framståande posisjonar i samfunnet, somme òg som stortingsrepresentantar, og ei lang rekkje ungdom frå sognebygdene fekk si viktigaste utdanning og kulturelle fostring her.

Sentrum for målreisinga

Folkehøgskulen var etablert i erklært opposisjon til dei grundtvigianske folkehøgskulane, men i praksis var skilnaden mindre enn ordbruken skulle tilseia. Skilnaden vart endå mindre under Dahl og dei seinare styrarane. I august 1882 skipa folkehøgskulen til eit landsmålskurs for lærarar - eit av dei fyrste i landet. Skulen etablerte seg på denne tida som eit viktig sentrum for målreisinga i Sogn og er truleg ein viktig del av forklaringa på det tidlege gjennombrotet for nynorsk i regionen. Skulen hadde oftast 50-90 elevar årleg dei tre fyrste tiåra.

Skulestyrarar

• 1871-1878 Jakob Sverdrup
• 1878-1896 Henrik Mohn Dahl
• 1896-1923 Olav Hauge
• 1923-1954 Olav Bøyum
• 1954-1963 Olav Eivindson Hognestad
• 1964-? Olav Havro

Personar som har gått på skulen

• Knut Magnusson Frøyset (1870-åra)

Kjelder og litteratur

• Arkiv: SFF-91067 Sogndal folkehøgskule, Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane.
• Bondevik, Kjell (red.). (1971). Sogndal folkehøgskule i 100 år - 1871-1971. Sogndal: Skulen.
• Hauge, Olav. (1905). Sogndals folkehøgskule i 35 aar. Bergen: Floor.
• Hoel, Oddmund L. (2011). Norsk målreising. Mål og modernisering 1868-1940. (Bd. 2). Oslo: Det Norske Samlaget.
• Minnestein over Henrik og Mette Dahl, Kulturhistorisk leksikon, Sogn og Fjordane fylkesarkiv
• Sogndals folkehøgskule i 60 år. 1871-1931, Sogns høgskulelag 1935.
• «Sogndal folkehøgskule», i SFF Fylkesleksikon, NRK Sogn og Fjordane.