Gards- og slektshistorie

Sjå også Hjelp:Hvordan skrive om garder, bruk og plasser?

Slekta på Halsbogen under Hals på Tustna i 1931.

Gards- og slektshistorie består, som det framgår av sjølve nemninga, av to hovudkomponentar:

• Gardshistoria tek for seg garden, bruket eller plassen sett som bustad og "småsamfunn", som driftseining og eigedomsobjekt.
• Slektshistoria gjev oversyn over dei familiane som til kvar tid har budd i dei einskilde heimane, med meir eller mindre fyldige persondata.

Gards- og bruksnummer, «matrikkelgard» og «namnegard»

I bygdeboksamanheng er gards- og slektshistoriebøkene til vanleg ordna etter gards- og bruksnummer, dvs. etter det offentlege registeret – matrikkelen – som blir ført over grunneigedomar. Dei gardsnummera som i hovudsak er gjeldande også i dag, vart innført med matrikkelen 1886.

Når bygdeboka følgjer dette systemet, blir det skrive eit kapittel for kvart gardsnummer, med underkapittel for kvart enkelt bruksnummer etter kvart som nye eigedomar/driftseiningar/bustader blir skilde ut.

Eit gardsnummer omfattar eitt eller fleire bruksnummer, og under kvart bruksnummer kan det vere ein serie festenummer. Graden av bruksdeling er geografisk og historisk sterkt varierande. Til dømes der det har danna seg tettstader, kan eit gardsnummer kome opp i titals og hundretals av bruks- og festenummer. Dessutan blir det frådelt mange eigedomar med eigne bruks- og festenummer - til dømes skogteigar, nausttomter og liknande - utan at det blir bygt bustader der. Slike einingar er det ikkje vanleg å omhandle særskilt i gards- og slektshistoriebøkene.

Det området som er omfatta av eitt gardsnummer (eller tilsvarande i tidlegare matrikkelnummeringar) blir stundom kalla for matrikkelgarden.

Inndelinga i kapittel etter gardsnummer kan ikkje alltid gjerast mekanisk, men må tillempast dei konkrete tilhøva på staden. Ofte ser ein at to eller fleire nabogardar med kvar sine gardsnummer, men med same namn, blir behandla i eitt kapittel, da det er openbert at desse gardane opphavleg har utgjort ei eining. Ei slik eining har av busettingshistorikarane gjerne vore kalla ein namnegard.

Som regel vil det vere aktuelt også å omtale for seg bustadeiningar som ikkje har eige bruksnummer (umatrikulerte einingar). Det gjeld særleg husmannsplassar og liknande. Slike einingar blir vanlegvis førde i tur og orden i kapittelet om vedkomande gards- og bruksnummer som bustadene høyrer inn under.

Ei misvisande sjangernemning?

«Gards- og slektshistorie» er ikkje noko særleg presis og dekkande nemning på denne sjangeren i vår tid. Som mange har påpeikt, kunne det vere betre å nytte «busetnads- og befolkningshistorie», «bustad- og familiehistorie» eller liknande.

Grunngjevinga for dette er for det fyrste at det ikkje lenger blir skrive berre om bondegardane i slike verk, men om husmannsplassar, strandsitjarstover, villaer, rekkehus og einebustader i bustadfelt og så vidare - kort sagt alle typar heimar.

For det andre bør sjangernemninga avspegle at slike verk ikkje er slektshistorie i eigentleg forstand. Det er ikkje dei einskilde slektene som blir kartlagde i alle sine forgreiningar over tid og på tvers av geografien. Utgangspunktet er den enkelte heimen, og ein følgjer «slektene» der berre så lenge vedkomande familiar eller enkeltpersonar har tilhald i den heimen, eventuelt med tilvisingar til kvar det blir av dei når dei flyttar.

Men også nye sjangernemningar kan by på problem. Til dømes assosierer «busetnads- og befolkningshistorie» til demografiske og busetjingshistoriske fagdisiplinar, som ikkje er bundne til nokon bestemt boksjanger.

«Gards- og slektshistorie» har i alle høve så sterk hevd at vi har funne det rett å behalde omgrepet som oppslagsord.

Grendehistorie

I enkelte bygder har ein valt å skrive "grendehistorie" framfor "gardshistorie". Da tek ein for seg felleshistoria til naturlege deleiningar av bygda som (vanlegvis) omfattar meir enn "matrikkelgarden" eller "namnegarden" - det vil seie grender, tettstader eller liknande. Det som skil denne sjangeren ut frå allmenn bygdehistorie, er at ein har behalde den personal- eller familiehistoriske delen for kvar einskild heim innan grendene. Sjå til dømes Totens bygdebok IV : Totenvika – Folk og liv i hus, gard og grend.

Kva type opplysningar finn du i ei gards- og slektshistorie?

Dei vanlegaste elementa i ei «standard» gards- og slektshistorie kan skjematisk framstillast slik:

1. Innleiing

Forklaring av oppsettet i boka, ordforklaringar, forkortingar, utgreiing om kjeldebruken m.m., kanskje også noko bakgrunnsstoff om bygda og bygdehistoria.

2. Gardshistoria (bustadene)

a) Fellesstoff for matrikkelgarden (gardsnummeret)

• Gardsnamnet (tolkingar, skrivemåtar, lokal uttale)
• Lokalisering, topografi og ressurstilgang (jord, skog, fiske, seter etc.)
• Arkeologiske funn (gravhaugar, gjenstandar, tufter...)
• Eigedomshistorie
• Bruksdelingsoversyn
• Storleik og produksjonskapasitet (landskyld/matrikkelskyld, areal, husdyrhald, utsæd etc,)
• Folketal, bustader og befolkning gjennom tidene (gardar og gardbrukarfamiliar, tenestefolk, losjerande, plassar og plassfolk, villafelt etc. – matrikkelgarden som småsamfunn. Stoffet får oftast form av situasjonsrapportar frå teljingstidspunkta, gjerne i tabellform.)

b) Dei einskilde bruk/bustader/heimar

• Meir eller mindre tilsvarande element som under 2a, tilpassa den enkelte kategori heim. Husmannsplassar, strandsitjarstover, villaer, bustadfelt osv. høyrer også med her.

3. Slektshistoria (familiane, personopplysningar, befolkningshistorie)

Dette stoffet blir anten ført under 2b ovanfor, eller blir utskild som eigen «slektsdel» i bygdeboka. Hovudelementet er brukarrekkjer, dvs. familiane i dei enkelte heimane kronologisk oppført med tidspunkt for når familien kom til staden, vita for mor, far og born, og helst med opplysning om kvar dei einskilde vart av når dei eventuelt flytta frå heimen.

Vita for einskildpersonar bør inkludere som eit minstemål tidspunkta for:

• fødsel/dåp
• vigsel
• død (og evt. fråflyttingstidspunkt)

I tillegg kan ein ta med:

• yrkesnemningar o. l.
• opplysningar elles om enkeltpersonar, gjerne små biografiar, så langt det ikkje kjem i strid med personvernomsyna

4. Registerdel

• Register på stadnamn, familienamn m.m. som kan lette oppslagsfunksjonen til verket.

NB! Dei omtala elementa i gards- og slektshistoria kan vere ordna på mange ulike måtar. Det kan til dømes ofte vere mykje stoff om folka på garden under den gardshistoriske delen, samstundes som det finst utskilt personalstoff i tillegg.

Kjelder til gards- og slektshistorie

Til gardshistoria

Under føresetnad av at gardshistoria skal ta til med dei eldste tider, bør nedanståande sjekkliste for kjeldetypar/-seriar og oppslagsverk gjennomgåast som eit minimum:

• Arkeologiske funn
• Namnetolkingar frå Norske Gaardnavne, Norsk stadnamnleksikon og andre oppslagsverk.
• Diplomatarium Norvegicum og alle andre mellomalderkjelder der gardar i bygda kan ventast å vere nemnde. (Det aller meste av mellomalder- og 1500-tallsmaterialet finst i trykt form).
• Manntal frå 1660-åra og 1701 og nokre viktige skattelister (koppskatten 1645, skattematrikkelen 1647, kvegskatten 1657, ekstraskattar 1711 og 1762).
• Matriklar og matrikkelforarbeid frå ca. 1665, 1723 og frå 1800-talet.
• Folketeljingar og jordbruksteljingar så langt ein får tilgang til å bruke individuelle data osv.
• Tingbøker før panteboka byrjar, deretter panteregister og pantebøker (grunnbøkene).

For nærare opplysningar om dei einskilde kjeldene, sjå under temaside kjelder.

Til slektshistoria

Mykje av det ovanståande som gjeld gardshistoria er også kjelder til den reine slektshistoria. I tillegg, og som det aller viktigaste, kjem her kyrkjebøkene inn. Dei nominative folketeljingane og skifteprotokollar er likeins heilt sentrale. Sjå elles temaside kjelder. Dersom ein ønskjer å føre historia fram til i dag, må ein for dei siste 50-100 åra rekne med å måtte innhente opplysningar via intervju og spørjeskjema, da både kyrkjebøkene og teljingsmateriale fra Statistisk sentralbyrå vil vere sperra for slik bruk. Om ein vil ha «kjøt på beina» til både gards- og slektshistoria - stoff om personar, hendingar, omstende og tradisjonar ut over brukarrekkjer, eigedomstilhøve, produksjonsdata osv. - er det ei mengd kjeldetypar som kan utnyttast. For å nemne i fleng: tingbøker og andre rettsprotokollar, skriftleg og munnleg tradisjonsmateriale, bevart gjenstandsmateriale, lister over gjenstandsmateriale i dødsbuskifte, teignamn, dagbokoppteikningar, private brev, osv.

Litteratur

• Bjørkvik, Randi: «Gards- og slektshistorie 1920–1969. Undervegs mot den konkrete og levende gardshistorie». Lokal historie i forskning og kulturarbeid gjennom 200 år. Universitetsforlaget 1970: 75–112.
• Borgos, Johan: Å skrive bygdebøker. Lest 28.11.2014.
• Fladby, Rolf: «Behandlingen av de små enheter i bygdesamfunnet». Lokalhistorie fra gard til tettsted. Cappelen 1974: 90–98.
• Gjestrum, John Aage: Gards- og slektshistorie. En studie om gards- og slektshistoriske bygdebøker. Eige forlag, Toten Museum 1984.
• Holmsen, Andreas: «Utarbeiding av gardshistorie». Bygdesogekurset i Trondheim 1948. Foredrag. Nord-Trøndelag Historielag 1950: 63–100.
• Hosar, Hans P.: «Nye trendar og kvalitetssikring i bygdebøker», i Genealogen. Medlemsblad for Norsk Slektshistorisk Forening, nr. 2/2005.
• Imsen, Steinar: «Gards- og slektshistorien ved korsvegen». Heimen nr 1, 1976: 27–30.
• Kjelland, Arnfinn: «Bosetningshistoria inn i et nytt hundreår. Refleksjoner omkring ’Boka om Land VIII’». Heimen nr 4, 1999: 303–307.
• Kjelland, Arnfinn: «Heim og ætt for nye generasjonar. Frå gards- til småsamfunnshistorie». Framtid for den lokale fortida. Norsk lokalhistorisk institutt og Landslaget for lokalhistorie 2001: 97-121.
• Kjelland, Arnfinn: Problemet «den nyaste tids busetnadshistorie». Lokalhistorisk magasin 2008 nr 2, s. 32-34.
• Kjelland, Arnfinn: Om busetnadshistoriesjangeren i ei meir og meir digitalisert tid. (Arnfinn Kjellands blogg 18. januar 2016.)
• Sandnes, Jørn: «Rikshistorie og lokalhistorie – sentrum og periferi i historie-forskningen». Studier i historisk metode 10: Periferi og sentrum i historien. Universitetsforlaget 1975: 159–167.