Pitesamisk drakttradisjon: Forskjell mellom sideversjoner

Fra lokalhistoriewiki.no
Hopp til navigering Hopp til søk
m (Robot: Erstatter mal: Reflist)
 
(27 mellomliggende versjoner av en annen bruker er ikke vist)
Linje 2: Linje 2:
'''[[Pitesamisk drakttradisjon|Den pitesamiske drakttradisjonen]]''' hører, som [[pitesamar|pitesamisk]] kultur generelt, heime i området kring [[Saltfjellet]] og [[Sør-Salten]] så vel som i store deler av [[Pite lappmark]] i [[Svensk Lappland]]. I likheit med ume- og sørsamisk drakttradisjon så vel som deler av [[lulesamisk drakttradisjon]], har den pitesamiske kofta oftast djup [[v-hals]]. Det mest kjennspake trekket elles i den pitesamiske drakta som er vanlig i dag er den fleirfarga borden, ofte med sikksakkmønster, langs splitten frampå kofta og ved enden av erma. På eldre kofter er borden gjerne smal, mens han kan vere svært brei på nyare kofter. </onlyinclude>
'''[[Pitesamisk drakttradisjon|Den pitesamiske drakttradisjonen]]''' hører, som [[pitesamar|pitesamisk]] kultur generelt, heime i området kring [[Saltfjellet]] og [[Sør-Salten]] så vel som i store deler av [[Pite lappmark]] i [[Svensk Lappland]]. I likheit med ume- og sørsamisk drakttradisjon så vel som deler av [[lulesamisk drakttradisjon]], har den pitesamiske kofta oftast djup [[v-hals]]. Det mest kjennspake trekket elles i den pitesamiske drakta som er vanlig i dag er den fleirfarga borden, ofte med sikksakkmønster, langs splitten frampå kofta og ved enden av erma. På eldre kofter er borden gjerne smal, mens han kan vere svært brei på nyare kofter. </onlyinclude>


''Slæhppá'' (bringekledet) er gjerne dekorert med [[tinntrådbroderi]] på fleirfarga bakgrunn, ikkje berre på kragen som vanlig i [[lulesamisk drakttradisjon]], men i eit stort kvadratisk felt på bringestykket, slik som det òg er vanlig i sørlig [[sørsamisk drakttradisjon]].
''Slähppá'' (bringekledet) er gjerne dekorert med [[tinntrådbroderi]] på fleirfarga bakgrunn, ikkje berre på kragen som vanlig i [[lulesamisk drakttradisjon]], men i eit stort kvadratisk felt på bringestykket, slik som det òg er vanlig i sørlig [[sørsamisk drakttradisjon]].


{{thumb|Pitesamisk beiarn 2005.jpg|Mann i pitesamisk kofte av nyare type attmed ein [[gåhte]] i [[Beiarn kommune|Beiarn]].|Norbert Kiss}}
{{thumb|Pitesamisk beiarn 2005.jpg|Mann i pitesamisk kofte av nyare type attmed ein [[gåhte]] i [[Beiarn kommune|Beiarn]].|Norbert Kiss}}
Linje 10: Linje 10:
Det er tre variantar av bordar i pitesamisk område: Rette bordar, sikksakkbordar og broderte bordar. Den vanligaste i dag er sikksakkborden, og ei kofte med slike bordar blir kalla ''skárrjaldakgáppte''. Bordane er gjerne breiare i ny tid enn tidligare.
Det er tre variantar av bordar i pitesamisk område: Rette bordar, sikksakkbordar og broderte bordar. Den vanligaste i dag er sikksakkborden, og ei kofte med slike bordar blir kalla ''skárrjaldakgáppte''. Bordane er gjerne breiare i ny tid enn tidligare.


=== Slæhppá - bringekledet ===
<gallery widths="200" heights="200">
''Slæhppá'' er bringekledet. Halskragedelen er oftast brodert i [[tinntrådsbroderi]] som i lulesamisk drakttradisjon. Det karakteristiske med pitesamiske ''sliehpá'' (''pl.'') i motsetning til umesamisk tradisjon men i likheit med deler av lulesamisk tradisjon, er at bringestykket har eit større, rektangulært dekorområde med fleire farga felt med tinntrådbroderi på. Manns-slæhppáen har blå grunnfarge i bringestykket og kvinne-slæhppáen har raud. Ein annan variant er brodert i perlebroderi. Denne varianten blir sagt å vere innlånt frå umesamisk drakttradisjon, og han følgjer da òg umesamisk utforming med tversgåande striper i halvmåneform med perlebrodert stjernemønster.
NM.0090774 gåppto.jpg|Manns-''gåppto'' for mann frå [[Arjeplog]], til [[Nordiska museet]] 1901. {{byline|[[Mona-Lisa Djerf]]&nbsp;/ [[Nordiska museet]]}}
NM.0090773 gappte (f) Arjeplog.jpg|Kvinne-''gáppte'' frå [[Arjeplog]], til [[Nordiska museet]] 1901. {{byline|[[Mona-Lisa Djerf]]&nbsp;/ [[Nordiska museet]]}}
NM.0136523 gappte (f) Semisjaur-Njarg.jpg|Kvinne-''gáppte'' frå [[Semisjaur-Njarg lappby]] i [[Arjeplog]], til [[Nordiska museet]] 1920. {{byline|[[Mona-Lisa Djerf]]&nbsp;/ [[Nordiska museet]]}}
NM.0135805 gappte (f) Luokta-Mavas.jpg|Kvinne-''gáppte'' frå [[Luokta lappby]] i [[Arjeplog]], til [[Nordiska museet]] 1920. {{byline|[[Mona-Lisa Djerf]]&nbsp;/ [[Nordiska museet]]}}
</gallery>
 
=== Slähppá - bringekledet ===
''Slähppá'' er bringekledet. Halskragedelen er oftast brodert i [[tinntrådsbroderi]] som i lulesamisk drakttradisjon. Det karakteristiske med pitesamiske ''sliehpá'' (''pl.'') i motsetning til umesamisk tradisjon men i likheit med deler av lulesamisk tradisjon, er at bringestykket har eit større, rektangulært dekorområde med fleire farga felt med tinntrådbroderi på. Manns-slähppáen har blå grunnfarge i midtdelen av bringestykket og kvinne-slähppáen har raud. Ein annan variant er brodert i perlebroderi. Denne varianten blir sagt å vere innlånt frå umesamisk drakttradisjon, og han følgjer da òg umesamisk utforming med tversgåande striper i halvmåneform med perlebrodert stjernemønster.


<gallery>
<gallery widths="200" heights="200">
NM.0090749 åhtsålæhppa.jpg|Åhtsålæhppá frå [[Arjeplog]], innk. NM 1902. {{byline|[[Mona-Lisa Djerf]]&nbsp;/ [[Nordiska museet]]}}
NM.0090749 åhtsålæhppa.jpg|Åhtsålähppá frå [[Arjeplog]], innk. NM 1902. {{byline|[[Mona-Lisa Djerf]]&nbsp;/ [[Nordiska museet]]}}
NM.0073321 slæhppa.jpg|Åhtsålæhppá frå Tjeruberget i [[Arjeplog]], innk. NM 1891. {{byline|[[Mona-Lisa Djerf]]&nbsp;/ [[Nordiska museet]]}}
NM.0135679 slæhppa.jpg|Slähppá frå ''Mavasvuoma lappby'' i [[Arjeplog]], innk. NM 1901. {{byline|[[Elisabeth Eriksson]]&nbsp;/ [[Nordiska museet]]}}
NM.0090748 åhtsålæhppa.jpg|Åhtsålähppá frå [[Arjeplog]], innk. NM 1901. {{byline|[[Mona-Lisa Djerf]]&nbsp;/ [[Nordiska museet]]}}
NM.0073321 slæhppa.jpg|Slähppá frå Tjärnberget i [[Arjeplog]], innk. NM 1891. {{byline|[[Mona-Lisa Djerf]]&nbsp;/ [[Nordiska museet]]}}
</gallery>
</gallery>


Linje 22: Linje 31:


=== Båkså - bukser ===
=== Båkså - bukser ===
I nyare tid blir det mest bruka bukser i vanlig vestlig snitt under mannskofta.
I nyare tid blir det mest brukt bukser i vanlig vestlig snitt under mannskofta.
 
<gallery widths="200" heights="200">
NM.0090775 båkså.jpg|''Båkså'' - [[vadmål]]sbukse frå Arjeplog, innk. [[Nordiska musset|NM]] 1901. {{byline|[[Mona-Lisa Djerf]] / [[Nordiska museet]]}}
NM.0090776 båksåh.jpg|''Båkså'' - [[vadmål]]sbukse frå Arjeplog, innk. [[Nordiska musset|NM]] 1901. {{byline|[[Mona-Lisa Djerf]] / [[Nordiska museet]]}}
</gallery>


=== Gábmaga ja vuaddaga - sko og skoband ===
=== Gábmaga ja vuaddaga - sko og skoband ===


<gallery>
<gallery widths="200" heights="200">
NM.0135682A-B vuaddaga (m) Arjeplog.jpg|Vuaddaga for mann, [[Arjeplog]], innk. NM 1920. {{byline|[[Elisabeth Eriksson]]&nbsp;/ [[Nordiska museet]]}}
NM.0135682A-B vuaddaga (m) Arjeplog.jpg|Vuaddaga for mann, [[Arjeplog]], innk. NM 1920. {{byline|[[Elisabeth Eriksson]]&nbsp;/ [[Nordiska museet]]}}
NM.0135680A-B vuoddaga (f) Luokta.jpg|Vuaddaga for kvinne, [[Luokta]] i [[Arjeplog]], innk. NM 1920. {{byline|[[Elisabeth Eriksson]]&nbsp;/ [[Nordiska museet]]}}
NM.0135680A-B vuoddaga (f) Luokta.jpg|Vuaddaga for kvinne, [[Luokta]] i [[Arjeplog]], innk. NM 1920. {{byline|[[Elisabeth Eriksson]]&nbsp;/ [[Nordiska museet]]}}
NM.0136524A-B vuaddaga (f) Mavasvuoma.jpg|Guosaga (skoband i granmønster) for kvinne, "Mavasvuoma" i [[Arjeplog]], innk. NM 1920. {{byline|[[Elisabeth Eriksson]]&nbsp;/ [[Nordiska museet]]}}
NM.0136524A-B vuaddaga (f) Mavasvuoma.jpg|Guosaga (skoband i granmønster) for kvinne, "Mavasvuoma" i [[Arjeplog]], innk. NM 1920. {{byline|[[Elisabeth Eriksson]]&nbsp;/ [[Nordiska museet]]}}
NM.0265752A-B vuaddaga (f) Arjeplog.jpg|Vuaddaga for kvinne, laga i [[Arjeplog]] ca. 1905, innk. NM 1963. {{byline|[[Elisabeth Eriksson]]&nbsp;/ [[Nordiska museet]]}}
NM.0265752A-B vuaddaga (f) Arjeplog.jpg|Vuaddaga for kvinne, laga i [[Arjeplog]] ca. 1905, innk. NM 1963. {{byline|[[Elisabeth Eriksson]]&nbsp;/ [[Nordiska museet]]}}
</gallery>
<gallery widths="200" heights="200">
NFSA.3726AB gabmaga Beiarn.jpg|''Gábmaga'' frå [[Beiarn]]. {{byline|[[Anne-Lise Reinsfelt]]&nbsp;/ [[Norsk Folkemuseum]]}}
</gallery>
</gallery>


Linje 39: Linje 57:


=== Fotnotar ===
=== Fotnotar ===
{{reflist|1}}
<references />
 
=== Lenkjer ===
==== DigitaltMuseum / Norsk Folkemuseum ====


* [http://www.primusweb.no/things/kofte/NF/NFSA.2735A?pos=3 Kofte] frå pitesamisk område i Nordland
* [http://www.primusweb.no/things/brystklede/NF/NFSA.2735B?pos=1 Bringeduk] (bringeklede, brystduk) frå pitesamisk område i Nordland
* [http://www.primusweb.no/things/thing/NF/NFSA.2736AB?pos=2 Komagband], trulig frå pitesamisk område i Nordland
* [http://www.primusweb.no/things/puttis-leggband/NF/NFSA.2737?pos=4 Puttisar] (leggband), trulig frå pitesamisk område i Nordland


{{f0}}
{{f0}}
[[kategori:pitesamisk historie og kultur]]
[[Kategori:Pitesamisk historie og kultur]]
[[kategori:folkedrakter og bunader]]
[[Kategori:Folkedrakter og bunader]]
[[kategori:husflid]]
[[Kategori:Husflid]]
{{nn}}
{{nn}}

Nåværende revisjon fra 8. mar. 2024 kl. 10:06

Pitesamisk kvinnekofte (t.v.) og mannskofte (t.h.) ved Dållågádden i Beiarn kommune.
Foto: Olve Utne (2017).

Den pitesamiske drakttradisjonen hører, som pitesamisk kultur generelt, heime i området kring Saltfjellet og Sør-Salten så vel som i store deler av Pite lappmark i Svensk Lappland. I likheit med ume- og sørsamisk drakttradisjon så vel som deler av lulesamisk drakttradisjon, har den pitesamiske kofta oftast djup v-hals. Det mest kjennspake trekket elles i den pitesamiske drakta som er vanlig i dag er den fleirfarga borden, ofte med sikksakkmønster, langs splitten frampå kofta og ved enden av erma. På eldre kofter er borden gjerne smal, mens han kan vere svært brei på nyare kofter.

Slähppá (bringekledet) er gjerne dekorert med tinntrådbroderi på fleirfarga bakgrunn, ikkje berre på kragen som vanlig i lulesamisk drakttradisjon, men i eit stort kvadratisk felt på bringestykket, slik som det òg er vanlig i sørlig sørsamisk drakttradisjon.

Mann i pitesamisk kofte av nyare type attmed ein gåhte i Beiarn.
Foto: Norbert Kiss

Gáppte - kofta

I eldre tider var det vanlig å bruke skilltja — kofte av ugarva reinskinn, men i nyare tid er det stort sett gáppte av vadmel som blir bruka. Både kvinne- og mannskoftene følgjer den sørlige tradisjonen med V-opning i halsen, og tradisjonelt med slæhppá (barmklede). I snittet er den pitesamiske kofta relativt romslig, og ho ber noko preg av dressnitt. I kvinnekoftene går borden i halsopninga over i nakkeborden i éi linje, medan mannskofta har vinkel i overgangen og høg, opprett krage. Halsborden blir oppatteken ytst på erma. Kvinnekofta blir avslutta nedst med to eller fleire breie band med same mønsteret som halsborden, og med eit vove band, lissto, nedst. Mannskofta har ikkje desse banda, berre lissto som kanting nedst. Mannskofta har innlagte raude struvda, smale og dobbeltlagte tyrender mellom framstykket, bakstykket og erma; kvinnebunaden har ikkje struvda.

Det er tre variantar av bordar i pitesamisk område: Rette bordar, sikksakkbordar og broderte bordar. Den vanligaste i dag er sikksakkborden, og ei kofte med slike bordar blir kalla skárrjaldakgáppte. Bordane er gjerne breiare i ny tid enn tidligare.

Slähppá - bringekledet

Slähppá er bringekledet. Halskragedelen er oftast brodert i tinntrådsbroderi som i lulesamisk drakttradisjon. Det karakteristiske med pitesamiske sliehpá (pl.) i motsetning til umesamisk tradisjon men i likheit med deler av lulesamisk tradisjon, er at bringestykket har eit større, rektangulært dekorområde med fleire farga felt med tinntrådbroderi på. Manns-slähppáen har blå grunnfarge i midtdelen av bringestykket og kvinne-slähppáen har raud. Ein annan variant er brodert i perlebroderi. Denne varianten blir sagt å vere innlånt frå umesamisk drakttradisjon, og han følgjer da òg umesamisk utforming med tversgåande striper i halvmåneform med perlebrodert stjernemønster.

Ávve - beltet

Det vanligaste beltet til den pitesamiske kofta er eit vove belte med duskar. Beltet er fleirfarga med ruter i blått for menn og raudt for kvinner. Til høgtider brukar mange eit arva stølbelte med same sort sølvstølar som til kvinne-nordmørsbunaden og med lauvheng eller mølnsteinsheng.

Båkså - bukser

I nyare tid blir det mest brukt bukser i vanlig vestlig snitt under mannskofta.

Gábmaga ja vuaddaga - sko og skoband

Hovudplagg

Den sjøsamiske drakta?

Hittil er det ikkje funne noko eksempel på bufinn- eller bygdefinndrakter i Sør-Salten. Det er dermed ikkje kjent om bufinnkofta låg nærmast arjeplogssamiske, tysfjordsamiske, umesamiske eller andre koftetradisjonar. Det vi likevel kan rekne med, er at bufinnkoftene hørte til den sørlige V-opningstradisjonen.

Fotnotar

Hentet fra «https://lokalhistoriewiki.no/index.php?title=Pitesamisk_drakttradisjon&oldid=2115543»