Skjåk kommune

Skjåk. Kommune i Gudbrandsdalen i Oppland fylke, og namn på det eine soknet i Skjåk prestegjeld, som består av Skjåk og Nordberg sokn.

Geografisk plassering og grendeinndeling

Kommunen ligg lengst vest i Ottadalen. Den grensar i nordvest og nord til Norddal, Rauma og Lesja, i aust og søraust til Lom, i søraust og sør til Luster og i vest til Stryn og Stranda. Det er heilårsveg over fjellet til Nordfjord (Stryn) og sommarstid også til Sunnmøre (Geiranger).

Grendeinndelinga har variert historisk og ut frå ulike funksjonar (bearlag, skulekrinsar, med meir). For orienterings- og jamføringsføremål er følgjande inndeling nytta gjennomgåande i Skjåk bygdebok:

Skjåk sokn

Nordsida (solsida) av Otta, frå aust mot vest: Synna Brua, Ramstadstronda, Reppen, Norda Aura og Forbergsgardane.

Sørsida (baksida), frå aust mot vest: Gjeilostronda, Bersustronda, Skjåkstronda, Brukrokane og Dalane, Lundagrenda.

Nordberg sokn

Nordsida (solsida), frå aust mot vest: Bruheimsgrenda, Langleite og Jøingslia, Billingsdalen.

Sørsida (baksida), frå aust mot vest: Teigoms- og Påsågrend, Øygardane, Åmotsgrenda, Bråtå.

Bismo, på grensa mellom Skjåk og Nordberg på solsida, er i dag bygdesenter med kommuneadministrasjon, ungdomsskule og idrettshall, industriverksemder, kjøpesenter og ei rekkje andre verksemder innan tenesteytande næringar.

Bygdenamnet

Bygda har fått namn etter garden Skjåk (Uppigard og Nigard), og den opphavlege forma er Skeidåker. Det tyder åkeren/plassen der ein held skeid (= leik, kappestrid). Som namn som skulle dekkje eit område større denne idrettsplassen og seinare garden, har det venteleg blitt teke i bruk da det vart bygd kyrkje på garden, ein gong før 1280 (da kyrkja er nemnd i eit diplom). Om ein skal dømme etter sokneinndelinga på 1600-talet, har områdenamnet Skjåk da omfatta strekninga på søsrsida av Otta (baksida) frå grensa til Lom hovudsokn til og med vestlegaste garden Lindsheim, og alle gardane på nordsida (solsida) vestfrå til Aura. Resten av nåverande Skjåk har sokna til kyrkja på Hove på Ramstadstronda. Fellesnamnet på dei to sokna Skjåk og Hove har vore Nordherad, ei nemning som truleg skriv seg frå ei samfunnsorganisering som går attende til vikingtida eller enda før det. Som fellesnamn på bygda var Nordherad i vanleg bruk heilt til bygda vart eige prestegjeld i 1864, og venteleg enda ei stund etter det.

Historisk-administrativ tilknyting

Kommunalt: Skjåk vart eige herad frå 1. januar 1866 (kgl. res. 3. desember 1864). Til da hadde bygda vore del av Lom herad alt sidan det kommunale sjølvstyret var innført i 1837.

Geistleg inndeling: Skjåk vart eige prestegjeld frå 13. desember 1863 (kgl. res. 4. august 1863). Tidlegare var det anneks til Lom prestegjeld. Nåverande Skjåk kyrkje vart innvigd i 1752. Nordberg, den vestlege delen av Skjåk, vart skilt ut som annekssokn frå 1. januar 1866 (kgl. Res. 23. september 1865). Nordberg kyrkje stod ferdig i 1864.

Len:

Futedøme: Fram til 1861: Gudbrandsdal 1861-1909: Nord-Gudbrandsdal Sorenskriveri: Nord-Gudbrandsdal Tinglag:

Lensmannsditrikt: Fram til 1909: Lom 1909- : Skjåk

Ressursgrunnlag og næringsliv

Dei to kyrkjesokna Skjåk og Nordberg kan seiast å ha ulikt ressurs- og næringsgrunnlag frå naturens side. Eit uttrykk for dette er at Nordberg stundom blir omtala som ”skogbygda” og Skjåk som ”grjonbygda”.

I Nordberg er det betydelege areal med produktiv furuskog, eigd av Skjåk almenning. Denne delen av bygda har representert ressurstilgang i form av materialar, beite og for for gardane i båe sokna. Frå ca. 1730 har skogen også hatt kommersiell betydning ved sal av i hovudsak rundtømmer fram til 1930. Da vart det bygt eit moderne sagbruk og høvleri nær/i Bismo, og frå da av har avsetnaden dreia seg om foredla trelast. I Nordberg har svært mange av familiane livnært seg av ein kombinasjon av småbruk og skogsarbeid.

Dei beste jordbruksareala og dei største gardane finn ein i ”grjonbygda” Skjåk sokn. Der har næringsgrunnlaget tradisjonelt vore dominert av jordbruket, men med viktige inntektstilskot som har falle av eigarrettar i ålmenninga. Fram til ca. 1880 eksporterte gardane betydelege mengder byggkorn til kornfattige bygder og verkssamfunn som Lesja, Folldalen og Røros. Etter at jernbanen gjorde konkurransen frå importert korn for hard, måtte ein også i Skjåk satse meir på husdyrhaldet, mest storfehald og mjølkeproduksjon. Særleg etter andre verdskrigen har Skjåk vorte særleg kjend for svinavl.

Størstedelen av arealet i kommunen er høgfjell. Etter Høgfjellskommisjonens granskingar vart i 1922 eigedomsretten også til høgfjellsstrekningane i heile heradet, altså ikkje berre ålmenningsskogen i Nordberg, tilkjent Skjåk almenning. Høgfjellet har i det tradisjonelle landbruket vore utnytta til beite, ikkje minst i form av seterdrift. Frå 1890-åra fram til 1960-åra har det vore tamreindrift i Skjåk, dels i privat, dels i kommunal regi. Frå slutten av 1800-talet har høgfjellet også meir og meir danne grunnlag for turist- og fritidsnæringar. Pollfoss og Grotli er dei eldste turistverksemdene som har vore tufta på dette. Jakt (villrein, elg) og fiske (aure) er og har vore viktig for matauk og som fritidssyssel. Nyleg har monalege delar av høgfjellet i bygda vorte verna område som del av Reinheimen nasjonalpark.

Frå og med fyrste verdskrigen har næringslivet vorte meir differensiert. Det vart sett i gang fleire foredlingsverksemder basert på jord- og skogbruk - møller, ysteri og sagbruk. Dei viktigaste var Lom og Skjåk Dampysteri frå 1924 og Skjåk ålmennings sag- og høvleri frå 1930. Etter 1914 vart det danna fleire rutebilselskap i Skjåk og Ottadalen, og ein større bilverkstad vart reist i Bismo i samband med dette. Mindre trevarefabrikkar og annan småindustri kom også i gang. I siste firedelen av 1900-talet har det kome til fleire moderne industribedrifter i Bismo, som mellom anna baserer seg på leveransar til offshoreverksemda.

Elektrisk straum kom til store delar av bygda med bygging av kraftverk i tverrelva Aura i 1919-1920. Regulering av Breidalsvatnet og Raudalsvatnet under og etter andre verdskrigen var basert på sal av vasskraft til elektrisitetsverk lenger nedover i Otta, Lågen og Glomma. Straumproduksjonen innan bygda vart auka med vidare utbygging av Aursjoen etter krigen, og ikkje minst med utbygginga av Øvre Otta nå dei siste åra.

Skulevesen

Det var ikkje fastskular i Skjåk før skulelova av 18xx gjorde det obligatorisk. Men da vart det raskt bygd skulehus i alle delar av bygda. Skulekrinsane var

Kunst og kultur

Det er etter måten talrike funn av gjenstandar frå jernaldergraver i bygda, men det er vanskeleg å slå fast kor mykje av dette – om noko - som har vore produsert i bygda. På 1500- og 1600-talet er det bevart mange biletvevnader (flamskvev), mest med bibelske motiv. Desse har utan særleg tvil vore skapte av folk i Skjåk og grannebygdene. Særleg frå andre halvparten av 1700-talet har treskjerarkunsten vorte eit dominerande uttrykk innan kunst- og husflidsektoren, med namn som Skjåk-Ola (Ola Rasmussen Skjåk/Teigroen 1744-1803) , Sylfest Nilsen Skrinde (1732-1785) blant dei fremste. Folkemusikken, særleg felespelet, har vore dyrka. Det mest kjende namnet her er Fel-Jakup eller Jakup Lom (1821-1876). Frå 1900-talet kan nemnast Torkjell Auale (18xx-19xx), Kristen Vang (xxxx-19xx) og Rikard Skjelkvåle (1890-19xx) Det er to landskjende diktarar frå Skjåk, Tore Ørjasæter (18xx-19xx) og Jan-Magnus Bruheim (xxxx-xxxx)