Johan Tufteland

Bygdebokforfattar, lyrikar og omsetjar Johan Tufteland.

Foto: Reidar Storaas

Johan Tufteland (fødd i Austevoll 28. mai 1913, død i Kvam i Hardanger 25. februar 1998) var fiskar, lærar, lyrikar, omsetjar og bygdebokforfattar. Utdanninga hans var frå Stord lærarskule, Sløyd- og teiknelærarskulen på Notodden, Noregs Lærarhøgskule i Trondheim (NTNU) og Universitetet i Oslo. Han arbeidde som lærar i Austevoll, i Bergen, i Kvam og på Kvitsøy. Tufteland skreiv både fag- og skjønnlitteratur. Han gav ut kultursoge og tre gards- og ættesoger for Austevoll kommune, tre diktsamlingar og ein roman. Dessutan skreiv han artiklar i aviser og tidsskrift. I tillegg gjendikta han til nynorsk dikt av den amerikanske lyrikaren Emely Dickinson. Fleire av Tufteland sine gjendikta salmar av mellom anna Nikolai Grundtvig er med i Norsk salmebok.

I Kvam kommune gjorde han eit omfattande innsamlingsarbeid til ny ættesoge.

Tufteland etterlet seg upubliserte romanmanus, dikt, gjendiktingar, ulike lokalhistoriske tekstar og ei handskriven ordsamling frå Austevoll på 531 sider. I samband med 100-årsdagen for fødselen hans blir det gitt ut ei samling av upubliserte og tidlegare utgjevne dikt, prosatekstar og gjendiktingar med tittelen «Johan Tufteland. Dikt og prosa i utval». Dessuten blir ein omarbeidd versjon av Sogn og Fjordane teater si oppsetjing frå 2000, «Eit anna hav», sett opp på nytt i privat regi.

Tufteland fekk kulturprisen i Kvam i 198? og i Austevoll i 1988.

Skjønnlitterære utgjevingar

Johan Tufteland sine diktsamlingar. Foto: Nils Steinar Våge

Johan Tufteland debuterte med ei tragikomisk forteljing med tittelen «Hauk over hauk» i For by og bygd nr. 19 1942. Det første diktet han fekk på trykk, hadde tittelen «Havstrilen» og stod i det same bladet i 1943. Dessutan skreiv han ein del korte og velforma prosadikt før han i 1965 debuterte med diktsamlinga Eit anna hav. Samlinga vart svært godt motteken, og Ragnvald Skrede skreiv i Dagbladet: «Litt av ein sensasjon i nynorsk lyrikk». På vaskesetelen står det: «Dikta hans har heimfestet sitt i barndomslandet; den grå øygarden ytst mot havet. Her møter vi fiskarens kvardag og mannens draum, lange dagar i liten båt, Santa Maria under segl mot tankens frie strender – over eit anna hav.»

Den neste diktsamlinga, Blå berg, kom året etter, og om den skreiv Arve Lillevold i Østlendingen: «Monumentalt enkel, formelt sikker og med ro som hos de store skalder.»

Før den siste diktsamlinga I skuggen av ljoset kom i 1970, gav han i 1968 ut romanen, Hollendaren, ein hendingsrik kulturhistorisk-poetisk roman med emne frå 1700-talet. Både diktsamlinga og romanen fekk god omtale.

Språket og billedbruken i lyrikken hans har eit gjennomgåande preg av kyst- og fiskarmiljøet han voks opp i. Tidlegare kulturjournalist i Bergens Tidende, Reidar Storaas, karaktiserer diktinga hans slik: «Tufteland opna eit nytt landskap i norsk lyrikk med skumsprøyt-friske, fantasifulle og treffsikre bilete frå den ytste havstranda, poesi med utsyn også mot eit anna hav og eit tilvære attom det me ser og ikkje skjønar».

Gjendikting

Tufteland gjendikta fleire av dikta til den amerikanske lyrikaren Emely Dickenson, og saman med Olav H. Hauge påverka ho Tufteland sin lyrikk. Han gjendikta og salmar av Nikolai Grundtvig, og seks av desse kom med i Norsk salmebok frå 1985. I forslaget til Norsk Salmebok finn ein Tufteland si gjendikting av sekvensen Veni sancte spiritus, den såkalla gylne sekvens frå 1200-talet.

Lokalhistorisk arbeid

Alt i tenåra viste Tufteland ei særeigen interesse for historier som fiskarar og andre fortalde frå eldre tider, og det han høyrde, skreiv han det ned i dagbøker. Det han ønskte meir opplysning om, tileigna han seg ved kjeldegransking på Statsarkivet i Bergen. Dagboknotatane og avskrifter av arkivmaterialet utgjorde eit par tusen sider då han på oppdrag av Austevoll kommune begynte med bygdebøkene i 1970-åra. Til fordel for oppdragsgjevaren kunne han ausa av dette mangslungne materialet i det 15 år lange arbeidet med bygdebøkene.

I den første lokalhistoriske boka Tufteland gav ut, let han hovudpersonen fortelja store delar av innhaldet. Boka fekk tittelen Nils Djupevåg. På fiske i sytti år, og vart utgjeven privat i 1944. Djupevåg var fiskar og høvedsmann, båt- og brukseigar og gardbrukar. I 2010 gav Selbjørn fiskerisogelag boka ut på nytt med nyskrive forord og etterord.

I 1975 kom Tufteland med boka Kvalvaag. Man and Ocean. Dette var eit bestillingsverk frå Leif Lind Pettersen som dreiv handelsstaden Kvalvåg på øya Stolmen i Austevoll. Pettersen utvandra til Guatemala og dreiv kaffiplantasje der. Den norske utgåva fekk tittelen Kvalvåg. Et eldgammelt kremmerleie.

I 1978 kom det første verket i Tufteland sin omfattande bygdebokproduksjon. Her er eit oversyn:

• Tufteland, Johan (red.): Austevoll gard og ætt I. Møkster sokn. Austevoll sokn. Utgjevar: Austevoll herad. 1978.
• Tufteland, Johan (red.): Austevoll gard og ætt II. Austevoll sokn. Utgjevar: Austevoll herad. 1981.
• Tufteland, Johan, Jørgen Solbakken, Salomon Fagerbakke: Austevollsoga. Kultursoge I. Utgjevar: Austevoll herad. 1986.
• Tufteland, Johan (red.): Austevoll. Ættesoge III. Tidlegare Bekkjarvik kapellsokn. Utgjevar: Austevoll herad. 1991.

Tufteland skreiv i tillegg artiklar i mellom anna Sunnhordland Årbok og Bergens Tidende. I lokalavisa i Austevoll, Marsteinen, har ein del av både skjønnlitteraturen og lokalhistoria hans blitt publisert.

For Kvam kommune gjorde Tufteland eit omfattande forarbeid til ny ættesoge, mellom anna lydopptak med eldre menneske.

Markering av 100-årsdagen

I samband med at det i 2013 er 100 år sidan Tufteland blei fødd, kom boka Johan Tufteland. Dikt og prosa i utval. Dette er ei samling av tidlegare utgjevne og upubliserte dikt, gjendiktingar, prosatekstar og brev. Tekstane er valde ut av tidlegare journalist i Bergens Tidende, Reidar Storaas, og professor Idar Stegane ved Universitetet i Bergen. Stegane har skrive innleiinga, og forfattaren Einar Økland ein artikkel om ei mangeårig brevveksling om litteratur og dikting mellom han og Tufteland.

Musikalsk drama

I 2000 sette Sogn og Fjordane teater opp stykket Eit anna hav som bygde på Tufteland sine lyriske og lokalhistoriske tekstar. Stykket handla om den risikofylte brugdefangsten på Vestlandet frå omkring 1770 til 1850-åra. Dikt frå samlinga med same tittel var sett tone til av sonen og komponisten Jan Tufteland som medverka i spelet på fløyte saman med sonesonen Endre på marimba og skodespelaren Terese Hugøy frå Sogn og Fjordane teater. All musikk elles i stykket var originalkomponert av Jan Tufteland. Dette var eit omreisande teater som besøkte fleire stader i Hordaland og Sogn og Fjordane. Utdrag frå dramatiseringa kan sjåast her

I samband med markeringa av Tuftelands fødsel blir stykket sett opp på nytt i privat regi med tittelen Spelet om brugdefangsten. Både innhald og oppsetjing er omarbeidd, og det er tilført meir historisk stoff. Gjennom musikk, dikt og drama får ein oppleva den dramatiske harpunfangsten etter den nest største fisken i verda. Spelet er regissert og blir framført av Jan Tufteland og sønene hans Endre og Tormod. Framsyninga blir sett opp på nytt på Kystsogevekene i august 2013.

Munnlege kjelder

• Jan Torstein Tufteland, son til forfattaren
• Reidar Storaas, tidlegare kulturjournalist i Bergens Tidende

Kjelder og litteratur

• Ellingsen, Svein Ellingsen: Med hyllings ljod. Salmar frå andre land og kyrkjer i nynorsk omsetjing. Antologi. Innleiinga finn ein her: http://www.nynorsklaget.no/default.asp?meny=5&id=451
• Hevrøy, Olav: «Johan Tufteland – poeten frå Gåsneset». Kronikk i Marsteinen 16. desember 2010.
• Johansen, Rune: «Møte vestpå med en stillfaren dikter». Arbeiderbladet 10. januar 1983.
• Skrede, Ragnvald: «Litt av ein sensajon i nynorsk lyrikk». Dagbladet 1965.
• Solheim, Peder A.: «En annerledes bygdesaga». Bergens Tidende 21. oktober 1986.
• Stegane, Idar og Reidar Storaas: Johan Tufteland. Dikt og prosa i utval. Bergen 2013.
• Storaas, Reidar: «Ein diktar frå havet i vest». Minneord over Johan Tufteland i Bergens Tidende i februar 1998.
• Tufteland, Johan: «Glimt frå ein lagnad». I Vestlandsdiktarar. Ein antologi frå Norsk forfattarsentrum. Vestlandsavdelinga. Oslo 1978.