Pitesamisk grammatikk: Forskjell mellom sideversjoner
Linje 523: | Linje 523: | ||
! colspan="3" | -oj : -u | ! colspan="3" | -oj : -u | ||
|- | |- | ||
! ''plassēs''<br/>(‘steinblokk’) | |||
! ''bálgēs''<br/>(‘stig, veg’) | |||
! ''fálēs''<br/>(‘kval’) | |||
! ''båtsōj'' (‘rein’) | ! ''båtsōj'' (‘rein’) | ||
! ''suolōj'' (‘øy’) | ! ''suolōj'' (‘øy’) | ||
Linje 530: | Linje 533: | ||
! [[Nominativ|nom.]] | ! [[Nominativ|nom.]] | ||
! [I]- | ! [I]- | ||
| plassēs | |||
| bálgēs | |||
| fálēs | |||
| båtsōj | | båtsōj | ||
| suolōj | | suolōj | ||
Linje 536: | Linje 542: | ||
! [[Akkusativ|akk.]] | ! [[Akkusativ|akk.]] | ||
! -v | ! -v | ||
| plas’sáv | |||
| bállgáv | |||
| fálláv | |||
| buhtsuv | | buhtsuv | ||
| sulluv | | sulluv | ||
Linje 542: | Linje 551: | ||
! [[Genitiv|gen.]] | ! [[Genitiv|gen.]] | ||
! - | ! - | ||
| plas’sá | |||
| bállgá | |||
| fállá | |||
| buhtsu | | buhtsu | ||
| sullu | | sullu | ||
Linje 548: | Linje 560: | ||
! [[Illativ|ill.]] | ! [[Illativ|ill.]] | ||
! -j | ! -j | ||
| plas’sáj | |||
| bállgáj | |||
| fálláj | |||
| buhtsuj | | buhtsuj | ||
| sulluj | | sulluj | ||
Linje 554: | Linje 569: | ||
! [[Inessiv|iness.]] | ! [[Inessiv|iness.]] | ||
! -n | ! -n | ||
| plas’sán | |||
| bállgán | |||
| fállán | |||
| buhtsun | | buhtsun | ||
| sullun | | sullun | ||
Linje 560: | Linje 578: | ||
! [[Elativ|elat.]] | ! [[Elativ|elat.]] | ||
! -s(t) | ! -s(t) | ||
| plas’sást | |||
| bállgást | |||
| fállást | |||
| buhtsust | | buhtsust | ||
| sullust | | sullust | ||
Linje 566: | Linje 587: | ||
! [[Komitativ|komit.]] | ! [[Komitativ|komit.]] | ||
! -jn(a) | ! -jn(a) | ||
| plas’sájn | |||
| bállgájn | |||
| fállájn | |||
| buhtsujn | | buhtsujn | ||
| sullujn | | sullujn | ||
Linje 573: | Linje 597: | ||
! [[essiv]] | ! [[essiv]] | ||
! -n | ! -n | ||
| plas’sán | |||
| bállgán | |||
| fállán | |||
| buhtsun | | buhtsun | ||
| sullun | | sullun | ||
Linje 579: | Linje 606: | ||
! [[abessiv]] | ! [[abessiv]] | ||
! -htahk | ! -htahk | ||
| plas’sáhtak | |||
| bállgáhtak | |||
| fálláhtak | |||
| buhtsuhtahk | | buhtsuhtahk | ||
| sulluhtahk | | sulluhtahk | ||
Linje 586: | Linje 616: | ||
! nom. | ! nom. | ||
! -(h) | ! -(h) | ||
| plas’sá(h) | |||
| bállgá(h) | |||
| fállá(h) | |||
| buhtsu(h) | | buhtsu(h) | ||
| sullu(h) | | sullu(h) | ||
Linje 592: | Linje 625: | ||
! akk. | ! akk. | ||
! -jt | ! -jt | ||
| plas’sájt | |||
| bállgájt | |||
| fállájt | |||
| buhtsujt | | buhtsujt | ||
| sullujt | | sullujt | ||
Linje 598: | Linje 634: | ||
! gen. | ! gen. | ||
! -j | ! -j | ||
| plas’sáj | |||
| bállgáj | |||
| fálláj | |||
| buhtsuj | | buhtsuj | ||
| sulluj | | sulluj | ||
Linje 604: | Linje 643: | ||
! ill. | ! ill. | ||
! -jda | ! -jda | ||
| plas’sájda | |||
| bállgájda | |||
| fállájda | |||
| buhtsujda | | buhtsujda | ||
| sullujda | | sullujda | ||
Linje 610: | Linje 652: | ||
! iness. | ! iness. | ||
! -jn | ! -jn | ||
| plas’sájn | |||
| bállgájn | |||
| fállájn | |||
| buhtsujn | | buhtsujn | ||
| sullujn | | sullujn | ||
Linje 616: | Linje 661: | ||
! elat. | ! elat. | ||
! -jst | ! -jst | ||
| plas’sájst | |||
| bállgájst | |||
| fállájst | |||
| buhtsujst | | buhtsujst | ||
| sullujst | | sullujst | ||
Linje 622: | Linje 670: | ||
! komit. | ! komit. | ||
! -j | ! -j | ||
| plas’sáj | |||
| bállgáj | |||
| fálláj | |||
| buhtsuj | | buhtsuj | ||
| sulluj | | sulluj |
Sideversjonen fra 24. des. 2019 kl. 22:40
Pitesamisk grammatikk kan, som andre språks grammatikkar, delast inn i fonologi (lydlære), morfologi (bøyingslære) og syntaks (setningslære). Innafor lydlæra liknar pitesamisk på andre samiske språk i det at forskjellen på fonetisk stemtheit mellom «stemte» og «ustemte» konsonantar i seg sjølv kan vera vanskelig å oppfatte for mange. Forskjellen kjem vel så mykje til uttrykk i pre- og post-aspirasjon og i bruk av eventuelle glidevokalar. Den dynamiske trykket ligg generelt på første stavinga i ordet. Vokal- og konsonantlengda har ein tendens til å vera omvendt proporsjonal i ulike grammatiske former av same ordet — såkalla stadieveksling. Tilsvarande vil vokalen (diftongen) i første stavinga ofte variere artikulasjonsstad etter vokalen i neste stavinga, eller såkalla omlyd. I formlæra ber pitesamisk preg av ein rikdom av former, i og med at det finst ni grammatiske kasus i substantiva og pronomena; og verba blir bøygd i tre personar, tre tal, fire tider og fem modi. I setningslæra kan vi legge merke til at setningsstrukturen SOV (subjekt–objekt–verb) framleis er relativt vanlig, og på same måten som elles i samiske språk og i bl.a. trønder og nordnorske dialektar får vi ikkje subjekt–verbal-reversering i samband med spørjeord: Mav biena bårrá? (‘Kva hunden et?’).
Fonologi (lydlære)
Pitesamisk og umesamisk står i ei midtstilling mellom sør- og nordsamisk, i og med at begge desse har både det nordlige trekket stadieveksling og det sørlige trekket omlyd i større eller mindre grad. I forhold til den nærmaste slektningen, lulesamisk, skil pitesamisk seg særlig ut ved at dei monoftongiske æ og å ofte blir brukt der lulesamisk har (ofte diftongisk) æ og oa.
Stadieveksling
Pitesamisk har til felles med lulesamisk og dei andre nabospråka i nord at konsonanten mellom rotvokalen og stammevokalen varierer mellom sterk og svak artikulasjon etter visse grammatiske reglar:
(Det same trekket finn vi att i den sørlige naboen umesamisk også, men der som hovudregel berre etter lang rotvokal. Sørsamisk manglar stadieveksling heilt.)
Omlyd
Det meste av pitesamisk har til felles med nabospråka i sør, umesamisk og sørsamisk, at rotvokalen i relativt mange fall skiftar etter endingsvokalen. Dette fenomenet kallar vi omlyd. Peter Steggo har sett opp ein matrise med i alt ni omlydsrekkjer og seks omlydssteg på pitesamisk.[1] Vi kan oppsummere dette med å seie at:
- dei korte, høge vokalane i og u er uendra framom alle endingsvokalar.
- dei fonemisk høge (om enn ofte fonetisk senka) endingane -i/-ij og -u/-uj hevar alle korte vokalar til høge (a, i > i; å, u > u); og alle lange vokalar/diftongar òg, men ikkje nødvendigvis heilt til høge vokalar;
- ved stadievekslingstrinn III blir diftongane ie og uo forkorta og senka (ie > ä; uo > ua, uä) framom halvlåge og låge endingsvokalar.
I tabellform får vi da:
Lang rotvokal | Kort rotvokal | Endingsvokal | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
á | ie | uo | åå | a | i | u | o | |||
III | I–II | III | I–II | |||||||
á | ä | ie | ua | uo | åå | a | i | u | å | á a å o |
uä | e | |||||||||
ä | e | u | i | u | i ij u uj |
Merk at denne matrisen, som byggjer på Peter Steggo sin matrise, manglar det korte vokalfonemet /e/ som er inkludert i det pitesamiske fonemsystemet som skildra av Lehtiranta.
Omlyd i norsk pitesamisk
Senking ved st. III
I Qvigstads oversiktsverk De lappiske stedsnavn i Finnmark og Nordland fylker (Oslo 1938) finn vi blant anna formene Fiewsajaw’rē (Kartverket: Fievsajávrre/Botnvatnet) ved Rognan i Saltdal kommune; og det underliggjande gardsnamnet Fæw’sa (stadium III) ved øverenden av dette vatnet. Tilsvarande har Qvigstad Dælbma (st. III; Kartverket: Dælmma / Tverråfjellet) i Beiarn kommune og den avleidde forma Dielmanjunnē på same staden. I desse namna — både frå Saltdal og frå Beiarn — har Qvigstad registrert veksling mellom æ i sterkt stadium (st. III) og ie i svakt stadium.
Heving føre -i og -u
Qvigstad har:
Qvigstad | vokalar | sidetal | Kartverket: samisk | Kartverket: norsk | kommune |
---|---|---|---|---|---|
Suličælbma | u-i | 223 | Sulečielbma | Sulitjelma | Fauske kommune |
Lūnus(a)-jǫhkǫ | ū-u | 225 | Lønselva | Saltdal kommune | |
Luonōs | uo-ō | 225 | Lønsdalen | Saltdal kommune | |
Dippun-vag’gē | i-u | 225 | Dypenådalen | Saltdal kommune | |
Dippunje-jǫhkǫ | i-u | 225 | Dypenåga | Saltdal kommune | |
Dippun-čǫhkkǫ | i-u | 225 | Dypenåfjellet | Saltdal kommune | |
Lu(o)nōs-gai’sē | u(o)-ō | 225 | Lønstinden | Saltdal kommune | |
Stǫl’pu-jǫhkǫ | ǫ-u | 226 | Stolpåga | Beiarn kommune | |
Stǫl’pu-jaw’rē | ǫ-u | 226 | Stolpevatnet | Beiarn kommune | |
Stǫl’pu | ǫ-u | 226 | Stolpen (fjell) | Beiarn kommune | |
Sul’lu-jaw’rē | u-u | 227 | Holmvatn | (nord for Storglåmvatnet) | |
Gud’dum-jaw’rē | u-u | 227 | Langvatnet | ||
Gud’dum-var’dô | u-u | 227 | (fjellet mellom Langvatnet og Storvatnet) | ||
Morfologi (formlære)
Kasus
Pitesamisk har ni kasus: Dei grammatiske kasusa nominativ, genitiv og akkusativ; dei lokale kasusa illativ (tilstadsform), inessiv (påstadsform) og elativ (fråstadsform); og dei adverbiale kasusa komitativ, essiv og abessiv. (Om vi rekna med den adverbiale endinga prolativ, som særlig blir brukt i samband med landskapsord, så kunne vi seie at pitesamisk har 10 kasus.[2])
Substantiv
Substantiv blir bøygd i 9 kasus (el. 10, sjå ovaføre) og 2 tal (eintal og fleirtal) på pitesamisk.
Likestavings-substantiv
Nominativ og illativ eintal så vel som essiv har sterkt stadium (trinn III eller II); alle andre eintals- og fleirtalsformer har svakt stadium (trinn II eller I). Merk elles at genitiv og komitativ fleirtal er identiske (-j). Som eksempel har vi brukt gåhtē (‘kåte’), gummpi (‘ulv’), ræjjdō (‘reiskap’), vuasstá (‘ost’) og namma (‘namn’):
Tal | Kasus | Mønster | -ē | -i | -ō | -u | -á | -a |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Eintal | nom. | [III]- | gåhtē | gummpi | ræjjdō | vuasstá | namma | |
akk. | -v | gådēv | gumpiv | riejdōv | vuostáv | namav | ||
gen. | - | gådē | gumpi | riejdō | vuostá | nama | ||
ill. | [III]-*j | gåhtáj | gummpij | ræjjdōj rejjduj |
vuasstáj | nammaj | ||
iness. | -n | gådēn | gumpin | riejdōn | vuostán | naman | ||
elat. | -s(t) | gådēs(t) | gumpis(t) | riejdōs(t) | vuostás(t) | namas(t) | ||
kom. | -jn(a) | gudijn(a) | gumpijn(a) | riejdōjn(a) (rejdujn(a)) |
vuostájn | namajn(a) | ||
Utan tal | essiv | [III]-n | gåhtēn | gummpin | ræjjdōn | vuasstán | namman | |
abessiv | -htak | gådēhtak | gumpihtak | riejdōhtak | vuostáhtak | namahtak | ||
Fleirtal | nom. | -(h) | gådē(h) | gumpi(h) | riejdō(h) | vuostá(h) | nama(h) | |
akk. | -jt | gudijt | gumpijt | riejdōjt | vuostájt | namajt | ||
gen. | -j | gudij | gumpij | riejdōj | vuostáj | namaj | ||
ill. | -jda | gudijda | gumpijda | riejdōjda (rejdujda) |
vuostájda | namajda | ||
iness. | -jn | gudijn | gumpijn | riejdōjn | vuostájn | namajn | ||
elat. | -jst | gudijst | gumpijs(t) | riejdōjst | vuostájst | namajst | ||
kom. | -j | gudij | gumpij | riejdōj | vuostáj | namaj |
Substantiv med -a
- áhta, ávvtja, bijjla, bjællka, bluvvsa, brievva, bruvdna, bruvvda, bualla, buallda, buallja, buallva, buavvda, buŋŋga, buogŋa, buohtja, bussa, buvdna/bivdna, buvvda/bivvda, bægga, bæŋŋka, gussa, ijja/idja, muorra, namma, njalla, sválla
Substantiv med -i
- beri, birri, bissti, bullki, bunndi, gullki, gummpi, kælli, Nurrji, rimmsti, sillbabissti, skejjti, skirri, stirrgi, Sverrji
Substantiv med -å
- blåggå, brånnså, bråssjå, båddå, båjjtjå, båkkså, bållå, båmmpå, bårrgå, bårrkå/båttkå, båsskå, dåhppå, dållå, fårbmå, gådtjå, gåhkkå, gårrkå/gåttkå, gårrså, gårrå, gåvvå, hållgå, jågŋå, jåhkå, jåvvlå, klåhkkå, kåhppå, kåjjå/kådjå, kånnstå, kårrjå, låpptå, lårrå/låddå, låvvdå, måddå, måvvrå, plåhttå, påjjkå, påsstå, råhkå, sjåvvå, skåhppå, skårrå, skåvvlå, skåvvå, slåhttå, stållpå, stårrå, ståvvlå, såpptå, sårrtå, tjåddå, tjåhkkå, tjållgå, tjårbmå, tjåsskå, tråjjå/trådjå
Substantiv med -u
- benu, gællu (l'l), susstu
Substantiv med -á
- áhkká, áhppá, vuasstá
Substantiv med -e
- ájjte, avve, blárre/bláđđe, gállbe, gåhte, juællge, lusspe, luæppte, miesse, mællke, råvve/(b)ruvve, visste
Substantiv med -o
- ággŋo, ájjdo, ájjro, ájjvo, ákksjo, álldo, állgo, arbmo, árrpo, bivvdo, bæbbmo, bumullo, gåppto, hukkso, ræjjdo, vahkko/våhkko
Kontraksjonssubstantiv
Ord på -ēs
Likestavingsord på -ēs har svakt stadium og -ēs i nominativ eintal; i alle andre former har orda sterkt stadium og stammevokalen -á. (Ein del av desse orda kan òg bøyast som likestava substantiv av á-stamme.)
Tal | Kasus | Mønster | plassēs (‘steinblokk’) |
bálgēs (‘stig, veg’) |
fálēs (‘kval’) |
---|---|---|---|---|---|
Eintal | nom. | [I]- | plassēs | bálgēs | fálēs |
akk. | -v | plas’sáv | bállgáv | fálláv | |
gen. | - | plas’sá | bállgá | fállá | |
ill. | -j | plas’sáj | bállgáj | fálláj | |
iness. | -n | plas’sán | bállgán | fállán | |
elat. | -s(t) | plas’sást | bállgást | fállást | |
kom. | -jn(a) | plas’sájn | bállgájn | fállájn | |
Utan tal | essiv | -n | plas’sán | bállgán | fállán |
abessiv | -htak | plas’sáhtak | bállgáhtak | fálláhtak | |
Fleirtal | nom. | -(h) | plas’sá(h) | bállgá(h) | fállá(h) |
akk. | -jt | plas’sájt | bállgájt | fállájt | |
gen. | -j | plas’sáj | bállgáj | fálláj | |
ill. | -jda | plas’sájda | bállgájda | fállájda | |
iness. | -jn | plas’sájn | bállgájn | fállájn | |
elat. | -jst | plas’sájst | bállgájst | fállájst | |
kom. | -j | plas’sáj | bállgáj | fálláj |
Ord på -ōj
Dessa orda har bevart -ōj i nominativ eintal i tre ord: båtsōj (‘rein, reinsdyr’), suolōj (‘øy’) og ienōj (‘morbror’); i de andre orda manglar j-utlyden: rávnō (‘rogn’), tsuobbō (‘frosk’) osv. Berre nominativ eintal står i svakt stadium, alle øvrige former har sterkt stadium. Stammevokalen i alle former utom nominativ eintal er u.
Tal | Kasus | Mønster | -es : -á | -oj : -u | ||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
plassēs (‘steinblokk’) |
bálgēs (‘stig, veg’) |
fálēs (‘kval’) |
båtsōj (‘rein’) | suolōj (‘øy’) | rávnō (‘rogn’) | |||
Eintal | nom. | [I]- | plassēs | bálgēs | fálēs | båtsōj | suolōj | rávnō |
akk. | -v | plas’sáv | bállgáv | fálláv | buhtsuv | sulluv | rævdnuv | |
gen. | - | plas’sá | bállgá | fállá | buhtsu | sullu | rævdnu | |
ill. | -j | plas’sáj | bállgáj | fálláj | buhtsuj | sulluj | rævdnuj | |
iness. | -n | plas’sán | bállgán | fállán | buhtsun | sullun | rævdnun | |
elat. | -s(t) | plas’sást | bállgást | fállást | buhtsust | sullust | rævdnust | |
komit. | -jn(a) | plas’sájn | bállgájn | fállájn | buhtsujn | sullujn | rævdnujn | |
Utan tal | essiv | -n | plas’sán | bállgán | fállán | buhtsun | sullun | rævdnun |
abessiv | -htahk | plas’sáhtak | bállgáhtak | fálláhtak | buhtsuhtahk | sulluhtahk | rævdnuhtahk | |
Fleirtal | nom. | -(h) | plas’sá(h) | bállgá(h) | fállá(h) | buhtsu(h) | sullu(h) | rævdnu(h) |
akk. | -jt | plas’sájt | bállgájt | fállájt | buhtsujt | sullujt | rævdnujt | |
gen. | -j | plas’sáj | bállgáj | fálláj | buhtsuj | sulluj | rævdnuj | |
ill. | -jda | plas’sájda | bállgájda | fállájda | buhtsujda | sullujda | rævdnujda | |
iness. | -jn | plas’sájn | bállgájn | fállájn | buhtsujn | sullujn | rævdnujn | |
elat. | -jst | plas’sájst | bállgájst | fállájst | buhtsujst | sullujst | rævdnujst | |
komit. | -j | plas’sáj | bállgáj | fálláj | buhtsuj | sulluj | rævdnuj |
Pronomen
Personlige pronomen
Kasus | Eintal | Total | Fleirtal | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1. person | 2. person | 3. person | 1. person | 2. person | 3. person | 1. person | 2. person | 3. person | |
Nominativ | månnå ~ mån | dådnå ~ dånnå ~ dån | sådnå ~ sånnå ~ sån | måjå ~ måj | dåjå ~ dåj | såjå ~ såj | mija ~ mij | dija ~ dij | sija ~ sij |
Akkusativ | muv | duv | suv | munuv ~ munov | dunuv ~ dunov | sunuv ~ sunov | mijav | dijav | sijav |
Genitiv | muv | duv | suv | munu ~ muno ~ munon | dunu ~ duno ~ dunon | sunu ~ suno ~ sunon | mija ~ mijan | dija ~ dijan | sija ~ sijan |
Illativ | munji | dunji | sunji | munnuj | dunnuj | sunnuj | mijjaj(t) ~ mijjij | dijjaj(t) ~ dijjij | sijjaj(t) ~ sijjij |
Inessiv | muvne ~ muvsne | duvne ~ duvsne | suvne ~ suvsne | munon | dunon | sunon | mijájn | dijájn | sijájn |
Elativ | muvste | duvste | suvste | munost | dunost | sunost | mijast | dijast | sijast |
Komitativ | mujna | dujna | sujna | munujn | dunujn | sunujn | mijájn | dijájn | sijájn |
Essiv | månnan (muvnen) |
dånnan (duvnen) |
sånnan (suvnen) |
munnon | dunnon | sunnon | |||
Abessiv |
Verb
Pitesamiske verb blir bøygde i tre personar og i tre tal (inkl. dualis). Som i alle dei andre ordklassane, så blir ikkje verba bøygde etter kjønn.
Tid
Verba blir bøygde i dei enkle tidene presens (eller, meir presist, «ikkje-fortid») og preteritum og dei samansette tidene perfektum og pluskvamperfektum.
Modus
Det finst fem grammatiske modus i pitesamisk: indikativ, imperativ, kondisjonalis, potensialis og optativ (konjunktiv).
Nekting
I likheit med andre samiske språk så vel som finsk og estisk, har pitesamisk eit nektingsverb. Dette verbet blir bøygd ikkje berre i person (1., 2. og 3.) og tal (eintal, total, fleirtal), men òg i tid (presens, preteritum) og modus (indikativ, imperativ og optativ):[3]
Bøyingsmatrise
Klasse | Ulikestava verb | Likestava verb | Kontrakte verb | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Omlyd | Har omlyd | Ingen omlyd | |||||||||
Stadieveksling | Har stadieveksling | Ingen stadieveksing | |||||||||
Infinitiv | årrot | adnalit | bassat | bårråt | båhtet | gårrot | gåhttsát | stivvrit | sværrut | ||
Presens | 1.sg | lev | iv | adnalav | basav | båråv | bådáv | gårov | gåhttsáv | stivvriv | sværruv |
2.sg | læ, l | i | adnala | basa | bårå | bådá | gåro | gåhttsá | stivvri | sværru | |
3.sg | læ, l | ij | adnal(a) | bassá | bårrá | båhtá | gurru | gåhttsá | stivvri | sværru | |
1.du | lin | en | adnalin | bissin | burrin | buhtin | gurrun | gåhttsájin | stivvrijin | sværrujin | |
2.du | læhppen | æhppen | adnalæhppen | bassabæhtten | bårråbæhtten | båhtebæhtten | gårrobæhtten | gåhttsábæhtten | stivvribæhtten | sværrubæhtten | |
3.du | liebá | iebá | adnaliebá | bassaba | bårråba | båhteba | gårroba | gåhttsába | stivvriba | sværruba | |
1.pl | lep | ep | adnalip | bassap | bårråp | båhtep | gårrop | gåhttsáp | stivvrip | sværrup | |
2.pl | lihpit | ihpit | adnalihpit | bassabihtit | bårråbihtit | båhtebihtit | gårrobihtit | gåhttsábihtit | stivvribihtit | sværrubihtit | |
3.pl | le ~ l | e | adnali | bissi | burri | buhti | gurru | gåhttsáji | stivvriji | sværruji | |
Preteritum | 1.sg | lijjiv ~ lidjiv | idtjiv | adnaliv | bissiv | burriv | buhtiv | gurruv | gåhttsájiv | stivvrijiv | sværrujiv |
2.sg | lijji ~ lidji | idtji | adnali | bissi | burri | buhti | gurru | gåhttsáji | stivvriji | sværruji | |
3.sg | lij | idtjij | adnalij | basaj | båråj | budij | gåroj | gåhttsáj | stivvrij | sværruj | |
1.du | lijmen | idtjijmin | adnalijmen | basajmin | båråjmin | budijmin | gårojmin | gåhttsájmin | stivvrijmin | sværrujmin | |
2.du | lijden | idtjijdin | adnalijden | basajdin | båråjdin | budijdin | gårojdin | gåhttsájdin | stivvrijdin | sværrujdin | |
3.du | lijgá | idtjijga | adnalijgá | basajga | båråjga | budijga | gårojga | gåhttsájga | stivvrijga | sværrujga | |
1.pl | lijme | idtjijmi | adnalijme | basajmi | båråjmi | budijmi | gårojmi | gåhttsájmi | stivvrijmi | sværrujmi | |
2.pl | lijde | idtjijdi | adnalijde | basajdi | båråjdi | budijdi | gårojdi | gåhttsájdi | stivvrijdi | sværrujdi | |
3.pl | lijjin ~ lidjin | idtjin | adnalin | bissin | burrin | buhtin | gurrun | gåhttsájin | stivvrijin | sværrujin | |
Imperativ | 2.sg | åro | iele | adnala | basa | bårå | både | gåro | gåhttsá | stivvri | sværru |
2.du | årron | iellen | adnalæhtten | bassen | bårren | båhten | gårron | gåhttsábæhtten | stivvribæhtten | sværrubæhtten | |
2.pl | urrut | ellit | adnalihtit | bissit | burrit | buhtit | gurrut | gåhttsájit | stivvrijit | sværrujit | |
Konegativ | læ / lam | adnala | basa | bårå | både | gåro | gåhttsá | stivvri | sværru | ||
Presens partisipp | adnalæddje | bassej | bårrej | båhtej | gårrej | gåhttsájæddje | stivvrijæddje | sværrujæddje | |||
Perfektum partisipp | urrom ~ lam | adnalam | bassam | bårråm | båhtám | gurrum | gåhttsám | stivvrim | sværrum | ||
Verbalsubstantiv | adnalibme | bassam | bårråm | båhtem | gårrom | gåhttsám | stivvrim | sværrum | |||
Verbgenitiv | adnala | basa | bårå | både | gåro | gåhttsá | stivvri | sværru | |||
Gerundium I | adnalame | bassamin | bårråmin | båhtemin | gårromin | gåhttsámin | stivvrimin | sværrumin | |||
Gerundium II | adnaliddijn | basadin | bårådin | bådedin | gårodin | gåhttsádin | stivvridin | sværrudin | |||
Aktio elativ | adnalimest | bassamist | bårråmist | båhtemist | gårromist | gåhttsámist | stivvrimist | sværrumist | |||
Supinum | adnalidtjat | basatjit | båråtjit | bådátjit | gårotjit | gåhttsátjit | stivvritjit | sværrutjit | |||
Potentialis | 1.sg | lidtjav | adnalidtjav | basatjav | båråtjav | buditjav | gårotjav | gåhttsátjav | stivvritjav | sværrutjav | |
2.sg | lidtja | adnalidtja | basatja | båråtja | buditja | gårotja | gåhttsátja | stivvritja | sværrutja | ||
3.sg | litj | adnalitj | basatj | båråtj | buditj | gårotj | gåhttsátj | stivvritj | sværrutj | ||
1.du | lidtjin | adnalidtjin | basatjin | båråtjin | buditjin | gårotjin | gåhttsátjin | stivvritjin | sværrutjin | ||
2.du | lidtjabæhtten | adnalidtjabæhtten | basatjæhppen | båråtjæhppen | buditjæhppen | gårotjæhppen | gåhttsátjæhppen | stivvritjæhppen | sværrutjæhppen | ||
3.du | lidtjaba | adnalidtjaba | basatjabá | båråtjabá | buditjiebá | gårotjabá | gåhttsátjabá | stivvritjabá | sværrutjabá | ||
1.pl | lidtjap | adnalidtjap | basatjip | båråtjip | buditjip | gårotjip | gåhttsátjip | stivvritjip | sværrutjip | ||
2.pl | lidtjabihtit | adnalidtjabihtit | basatjihpit | båråtjihpit | buditjihpit | gårotjihpit | gåhttsátjihpit | stivvritjihpit | sværrutjihpit | ||
3.pl | lidtji | adnalidtji | basatji | båråtji | buditji | gårotji | gåhttsátji | stivvritji | sværrutji | ||
Potentialis konegativ | lidtja | adnalidtja | basatja | båråtja | buditja | gårotja | gåhttsátja | stivvritja | sværrutja | ||
Kondisjonalis | 1.sg | luluv | basaliv | båråliv | bådaliv | gåroliv | gåhttsáliv | stivvriliv | sværruliv | ||
2.sg | lulu | basali | båråli | bådali | gåroli | gåhttsáli | stivvrili | sværruli | |||
3.sg | luluj | basalij | bårålij | bådalij | gårolij | gåhttsálij | stivvrilij | sværrulij | |||
1.du | lulujmin | basalijmen | bårålijmen | bådalijmen | gårolijmen | gåhttsálijmen | stivvrilijmen | sværrulijmen | |||
2.du | lulujdin | basalijden | bårålijden | bådalijden | gårolijden | gåhttsálijden | stivvrilijden | sværrulijden | |||
3.du | lulujgan | basalijgan | bårålijgan | bådalijgan | gårolijgan | gåhttsálijgan | stivvrilijgan | sværrulijgan | |||
1.pl | lulujmi | basalijme | bårålijme | bådalijme | gårolijme | gåhttsálijme | stivvrilijme | sværrulijme | |||
2.pl | lulujdi | basalijde | bårålijde | bådalijde | gårolijde | gåhttsálijde | stivvrilijde | sværrulijde | |||
3.pl | lulun | basalin | bårålin | bådalin | gårolin | gåhttsálin | stivvrilin | sværrulin |
Talord
Grunntal
0 | 10 | lågev | 20 | guækktelågev | 30 | gålbmålågev | 40 | nælljelågev | 50 | vihtalågev | 60 | guhtalågev | 70 | gietjavlågev | 80 | gákktselågev | 90 | åktselågev | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | akkta | 11 | akktalåkakkta lågenaldneakkta |
21 | guækktelåkakkta | 31 | gålbmålåkakkta | 41 | nælljelåkakkta | 51 | vihtalåkakkta | 61 | guhtalåkakkta | 71 | gietjavlåkakkta | 81 | gákktselåkakkta | 91 | åktselåkakkta |
2 | guækkte | 12 | akktalåkguækkte lågenaldneguækkte |
22 | guækktelåkguækkte | 32 | gålbmålåkguækkte | 42 | nælljelåkguækkte | 52 | vihtalåkguækkte | 62 | guhtalåkguækkte | 72 | gietjavlåkguækkte | 82 | gákktselåkguækkte | 92 | åktselåkguækkte |
3 | gålbmå | 13 | akktalåkgålbmå lågenaldnegålbmå |
23 | guækktelåkgålbmå | 33 | gålbmålåkgålbmå | 43 | nælljelåkgålbmå | 53 | vihtalåkgålbmå | 63 | guhtalåkgålbmå | 73 | gietjavlåkgålbmå | 83 | gákktselåkgålbmå | 93 | åktselåkgålbmå |
4 | nællje | 14 | akktalåknællje lågenaldnenællje |
24 | guækktelåknællje | 34 | gålbmålåknællje | 44 | nælljelåknællje | 54 | vihtalåknællje | 64 | guhtalåknællje | 74 | gietjavlåknællje | 84 | gákktselåknællje | 94 | åktselåknællje |
5 | vihta | 15 | akktalåkvihta lågenaldnevihta |
25 | guækktelåkvihta | 35 | gålbmålåkvihta | 45 | nælljelåkvihta | 55 | vihtalåkvihta | 65 | guhtalåkvihta | 75 | gietjavlåkvihta | 85 | gákktselåkvihta | 95 | åktselåkvihta |
6 | guhta | 16 | akktalåkguhta lågenaldneguhta |
26 | guækktelåkguhta | 36 | gålbmålåkguhta | 46 | nælljelåkguhta | 56 | vihtalåkguhta | 66 | guhtalåkguhta | 76 | gietjavlåkguhta | 86 | gákktselåkguhta | 96 | åktselåkguhta |
7 | gietjav | 17 | akktalåkgietjav lågenaldnegietjav |
27 | guækktelåkgietjav | 37 | gålbmålåkgietjav | 47 | nælljelåkgietjav | 57 | vihtalåkgietjav | 67 | guhtalåkgietjav | 77 | gietjavlåkgietjav | 87 | gákktselåkgietjav | 97 | åktselåkgietjav |
8 | gákktse | 18 | akktalåkgákktse lågenaldnegákktse |
28 | guækktelåkgákktse | 38 | gålbmålåkgákktse | 48 | nælljelåkgákktse | 58 | vihtalåkgákktse | 68 | guhtsalåkgákktse | 78 | gietjavlåkgákktse | 88 | gákktselåkgákktse | 98 | åkktselåkgákktse |
9 | åkktse | 19 | akktalåkåkktse lågenaldneåkktse |
29 | guækktelåkåkktse | 39 | gålbmålåkåkktse | 49 | nælljelåkåkktse | 59 | vihtalåkåkktse | 69 | guhtsalåkåkktse | 79 | gietjavlåkåkktse | 89 | gákktselåkåkktse | 99 | åkktselåkåkktse |
Syntaks (setningslære)
Pitesamisk har til felles med ume- og sørsamisk på den eine sida og med austsamiske språk på den andre at setningsstrukturen SOV (subjekt-objekt-verb) framleis er like brukande som SVO (subjekt-verb-objekt):
- Mån biebmov båråv. ~ Mån båråv biebmov. ‘Eg et mat.’ (Ordrett: ‘Eg mat et.’ ~ ‘Eg et mat.’)
Det utbygde endingsverket i pitesamisk gjer at ordrekkjefølgja kan vera friare enn f.eks. i moderne norsk eller svensk:
- Mån sidáv biergov bårråt. ~ Mån sidáv bårråt biergov. ~ Mån biergov sidáv bårråt. ‘Eg vil eta kjøtt.’
Ved objektspronomen er SOV sterkt føretrekt:
- Biena suv bårrá. ‘Hunden et han/ho/det.’ (Ordrett: ‘Hunden han/ho/det et.’)
Meir komplekse setningar har ein tendens til å følgje SVO-struktur:
- Almatj vadda biergov biednagij. ‘Mennesket gjev kjøtt til hunden.’
I motsetning til sørsamisk, men i likheit med lule- og nordsamisk, blir det brukt copula-verb i notid:
- Sån læ sábme. ‘Han/Ho er same.’
(Samanlikn sørsamisk Dihte kaarre saemie. ‘Den karen [er] same.’)
Spørsmål
Spørsmål med innleiande spørjepronomen manglar invertering av subjekt og verbal, akkurat som i mange vest-, midt- og nordnorske dialektar:
- Mav biena bårrá? ‘Kva et hunden?’ (Ordrett: ‘Kva hunden et?’)
- Mav dån vuojná dålån? ‘Kva ser du i elden?’ (Ordrett: ‘Kva du ser i elden?’)[4]
Elles kan spørsmål formast med å sette verbet føre subjektet:
- Ná, vuhttujin nágan buhtsu? ‘Nå — var det spor etter nokon reinar?’[4]
Fotnotar
- ↑ Steggo, Peter: «Omlydstabell» på bloggen Muv árbbe
- ↑ s. 113 f. av Lehtiranta, Juhani: Arjeploginsaamen äänne- ja taivutusopin pääpiirteet. Helsinki : Suomalais-ugrilainen seura, 1992. (Suomalais-ugrilaisen seuran toimituksia; 212) ISBN 951-9403-55-8 [1]
- ↑ «Pite Sami» på Engelsk Wikipedia
- ↑ 4,0 4,1 Lagercrantz, Eliel: Sprachlehre des Westlappischen nach der Mundart von Arjeplog. Helsinki, 1926.[2]