Romsdaling

Denne artikkelen handlar om språkforma romsdaling. For personar frå landskapet Romsdal, sjå «Romsdalingar».

---

Romsdaling, òg kalla romsdalsmål, romsdalsdialekt og romsdalsk, er den tradisjonelle dialekten i landskapet Romsdal i Møre og Romsdal fylke. Dialekten har mange fellestrekk med trøndsk — både i ordskatten og i fonologiske trekk, slik som tjukk l (berre av historisk l) og apokope av fleirstavingsendingar (hęstainn, skåłinn); og dessutan i morfologiske trekk som ulike endingar i ubunde fleirtal av sterke og svake hokjønnsord (fíre tause, fęmm víso). Samtidig har dialekten klåre fellestrekk med sunnmøring og fjordamål i det at infinitiven og svake hokjønnsord dei fleste stadene ender på -e (å vare, å éte, å komme, å bende, å hęlse; ei veke, ei víse) og i det at endingsvokalen i bunde fleirtal av svake hokjønnsord er svekka dei fleste stadene (vísn (‘visene’), bøttn (‘bøttene’), veken (‘vekene’)). Frå nabodialekten nordmøring skil romsdaling seg særleg ut ved hyppig svekking av -a (og stundom -o) til -e, ved lange former i historiske -ja-infinitivar og ved fleire regelrette presensformer (gjęng, stęnn) der nordmøring har nyare former (går, står).

Om skrivemåten her

Skrivemåten er i utgangspunktet etymologisk, med diakritiske teikn (aksent over, kvist under) og ekstrabokstavar for å markere uttale. Lange, tronge vokalar er markerte med akutt aksent (fór, hús). Opna vokalar er markerte med kvist under (hęst, stǫkk). Palataliserte konsonantar er markerte med ein inniskoten i: båtainn, baill. For å markere samantrekt ei og øy...

Klassifikasjon

Konvensjonelt har romsdaling vorte klassifisert som nordvestlandske e-mål dei siste hundre åra, men går ein nøyare inn på målmerka og ordskatten, så viser det seg snart at dette gjev eit lite presist totalinntrykk av dialekten. Romsdalsdialekten står i ei mellomstilling mellom dei andre nordvestlandske e-måla, trøndsk og midlandsmål — noko som òg passar godt med den geografiske plasseringa mellom desse.

Trøndske trekk

Utjamning

Det finst nokre få ord i romsdalsdialekten som tyder på tidlegare jamvektsmål med utjamning. Ordet vare (‘vera’) er eit slikt ord. I det fallet er det likevel muleg at posisjonen mellom v og r kan ha spela inn, og former som å va blir bruka langt utanom jamvektsområdet, inkludert sporadisk i saltværing. Eit klårare eksempel er ordet bare (‘bora’), som heng saman med den nordmørske forma bara.

Midlandske trekk

Bevart kortstaving i ord med kort rotvokal + kort konsonant er framleis ganske utbreidd i Romsdalen. Dette trekket finst òg på deler av Nordmør, men er mykje meir konsekvent halde på i nordenden av Gudbrandsdalen. Mangel av palatalisering ved historisk nd (ónnde (‘under’), venn (‘vind’), stønn (‘stund’)) er svært vanleg, særleg i indre strøk (og dessuten i Sunndalen på Nordmør).

Den ikkje-palatale endingskonsonanten i dativ eintal og bunden form fleirtal av svake hokjønnsord i det meste av Romsdalen ser vi òg delvis i Nord-Gudbrandsdalen (vísun ~ vísøn ~ vísøyņņ). Overgangen frå u, truleg via ø, til e samsvarar bra med øvrig hyppig senking av historisk korte vokalar føre ikkje-palatale konsonantar i romsdalsdialekten (venn (‘vind’), stønn ~ stónn (‘stund’)) og bør dermed truleg sjåast som ein felles tendens med Gudbrandsdalen heller som samsvar med dei meir fonologisk ulike formene i sunnmørsdialekten (vísiņņe ~ víseņņe).

Nordvestlandske trekk

Dei nordvestlandske trekka i romsdalsdialekten er først og fremst trekk som er felles med sunnmøring. Trekka det dreier seg om er først og fremst gjennomført e-ending i infinitiv (å kom(m)e, å éte, å hæte) og i ubunden form av svake hokjønnsord (ei veke, ei víse). Eit anna nordvestlandsk trekk kjenner vi att i rundinga av a føre ng i enkelte ord (monge/mange (‘mange’)). Andre enkeltord som er felles med vestnorsk inkluderer då (‘da’) og presensformer som gjęng (‘går’), stęnn (‘står’) og fłér (‘flår’).

Morfologi

Pronomen

Personlege pronomen

Det mest kjente trekket ved dei personlege pronomena i romsdalsdialekten er 1. person eintal nominativ i ('eg') — ei form som òg er vanleg i Lesja i Gudbrandsdalen og i Sunndalen, Eide og delvis på Averøya på Nordmør. Eit anna generelt kjenneteikn er forma dæ ('dei') i 3. person fleirtal nominativ, akkusativ og dativ — noko som viser fellesskap med sunnmørsk dęi, men står i motsetnad til nordmørsk dęm og gudbrandsdalsmål døm.

I første person fleirtal nominativ blir forma mé ('vi') bruka dei fleste stadene. På Hustad blir forma ví bruka, som på det meste av Nordmør, medan ås blir noko bruka øvst i Raumadalen.

Substantiv

Hannkjønnsord

Eintal			Fleirtal
Ubestemt Ubunde	Bestemt Bunde		Ubestemt Ubunde	Bestemt Bunde
	n./a.	dativ		n./a.	dativ
båt	bå’tn	bå’ta	båta	båtainn	båtǫ
labb	la’bben	la’bba	labba	labbainn	labbǫ
stǫkk	stǫ’kkjinn (stǫ’kkjen)	stǫ’kkja	stǫkka	stǫkkainn	stǫkkǫ
grís	grí’sn	grí’sa	gríse	grísinn (grís`n)	grísǫ

Sterke hannkjønnsord

Hovudregelen er at sterke hannkjønnsord får a-ending i ubestemt fleirtal. Eintalsformene varierer etter utlyden i grunnordet: Ord med dentalutlyd får -n (bå’tn, gú’tn, pła’ssn); ord med labialutlyd får -en og ord med velar utlyd får -ʲinn i akkusativ/dativ eintal (stǫ’kkjinn, ve’ddjinn, ve’ngjinn) og -ʲa i dativ (stǫ’kkja, ve’ddja, ve’ngja).

Eit mindre tal sterke hannkjønnsord får -e i ubestemt fleirtal og -inn (-en) i bestemt fleirtal (gríse, grísinn; veddje, veddjinn).

Hokjønnsord

Eintal			Fleirtal
Ubestemt Ubunde	Bestemt Bunde		Ubestemt Ubunde	Bestemt Bunde
	n./a.	dativ		n./a.	dativ
sół	só’ła	só’łn	sółe	sółinn (só`łn)	sółǫ
sag	sa’gja	sa’gjinn	sagje	sagjinn	sag(j)ǫ
kjęring	kjęrinja	kjęrinjinn	kjęringa	kjęringainn	kjęringǫ
veke	vekå	veken	veko	veken	vekǫ

Merk at ubestemt fleirtal av svake hokjønnsord har -e i sørvest (Sandøy, mesteparten av Midsund og vestdelen av Vestnes), -ú i Eikesdalen og oppi Romsdalen og -o/-å elles, der å-uttalen er typisk for ytre mål og for nyare dialekt i midtre strøk.

Geografisk variasjon

Molde bymål

Moldedialekt er eit typisk distriktsbymål med visse grunntrekk felles med romsdaling allment, men med ei generell forenkling av systemet.

Dativ manglar heilt.

Det er lite palatalisering, nesten berre i orda ikkje, mykje og bikkje.

Diftongane ei/øy/au er i hovudsak bevarte, tydelege og ikkje monoftongiserte (éi héil øy mé lause stéina (ei heil øy med lause steinar)). Men blant anna desse orda har derimot klar monoftong med ø: Høre-hørsel, kjøre, drømme-drøm, strømme-strøm, glømme-glømsel (ev glęmme-glęmsel), gjømme-gjømsel (ev gjęmme-gjęmsel), trøtt (ev trętt) og løk.

Alle hokjønnsord har -a i bunden form eintal, og både hannkjønn og hokjønn har i hovudsak endinga -a i ubunden form fleirtal og -an i bunden form fleirtal.

Alle sterke verb med éi staving i infinitiv får «halvsvak» bøying, som i gi-gir-ga(v)-gitt, la-lar-lot-latt eller ta-tar-tok-tatt. Sterke verb med fleire stavingar i grunnforma får derimot oftast sterk bøying: Komme-kjęmm-komm-har komme, fęre (fare)-fęr (fer)-fór-har fóre, sove-søv-sov-har sove, flyge-flyg-flaug-har fløge (flòge).

I Molde seier dei også da der romsdalske bygdemål har då.

Vidare er det skilnader i dei personlege pronomena i fleirtal. Der romsdaling elles har mé, har moldedialekten ví. I andre person fleirtal har bygdemåla dé, dǫkkǫ og dǫkkǫ sin i høvesvis subjekts-, objekts- og eigeform. I Molde seier dei dǫkker, dǫkker og dǫkkers. I tredje person fleirtal heiter det i Molde dęmm, dęmm og dęmmers for bygdemåla sine former dæ (dei), dæ (dei) og dæra (deira).

Å bli blir i Molde bøyd bli-blir-bléi-blitt, mens bygdemåla varierer mellom slik bøying (men med monoftongisering av éi til æ i blei) og kløyvd bøying (bli-blir-vart-vorte).

Litteratur

• Rypdal, Hans: Romsdalsmål (Tresfjorden) : formlæra. (Norske målføre : X.) Oslo (i kommisjon hjå Olaf Norli), 1929.
• Sandøy, Helge: Romsdalsmålet : skisse til ein grammatikk. Bergen, 1982.