Pitesamisk grammatikk - talord

Fra lokalhistoriewiki.no
Hopp til navigering Hopp til søk
Pitesamisk grammatikk
Kapittel
Bolkar på denne sida:

Talorda i pitesamisk kan delast inn i grunntal, ordenstal (rekkjetal) og andre teljeord:

Grunntal

Dei grunnleggjande byggeklossane i det pitesamiske grunntalssystemet er 1–10, 100 og 1000 – og i moderne tid med tillegg av 0, 1.000.000, 1.000.000.000 og så vidare. Alle andre grunntal er bygd på desse.

1 akkta 6 guhta 0 nållå
2 guäkktä 7 gietjav ~ tjietjav 100 tjuohte
3 gålbmå 8 gákktsä 1000 tuvsán
4 nällje ~ nälljä 9 åkktsä 1.000.000 miljuvdna
5 vihta 10 lågev (-låk-) 1.000.000.000 miljárrda


For tala 11–19 blir det brukt to hovudteljemåtar. Tidlegare var det vanleg å bruke konstruksjonen akktalågenan, guäkktälågenan og så vidare. Strukturen i dette er:

guäkktä – låge – nan(nä), eller to – ti – oppå, altså 12.

Etter denne teljemåten er talsa frå 11 til 19 slik:

11 akktalågenan, 12 guäkktälågenan, 13 gålbmålågenan,

14 nälljelågenan, 15 vihtalågenan, 16 guhtalågenan,

17 gietjavlågenan, 18 gákktsälågenan, 19 åkktsälågenan

I dag er det vel så vanleg å seie akktalåkakkta, akktalåkguäkktä, som strukturelt sett er:

akkta – låk – guäkktä, eller en – ti – to, altså 12.

Vi ser at lågev (10) her er redusert til -låk-.

Etter det sistnemnde systemet, som også er vanleg f.eks. på sørsamisk, går tala fra 0 til 29 slik:

0 nållå 10 lågev 20 guäkktä-lågev
1 akkta 11 akkta-låk-akkta 21 guäkktä-låk-akkta
2 guäkktä 12 akkta-låk-guäkktä 22 guäkktä-låk-guäkktä
3 gålbmå 13 akkta-låk-gålbmå 23 guäkktä-låk-gålbmå
4 nällje 14 akkta-låk-nällje 24 guäkktä-låk-nällje
5 vihta 15 akkta-låk-vihta 25 guäkktä-låk-vihta
6 guhta 16 akkta-låk-guhta 26 guäkktä-låk-guhta
7 gietjav 17 akkta-låk-gietjav 27 guäkktä-låk-gietjav
8 gákktsä 18 akkta-låk-gákktsä 28 guäkktä-låk-gákktsä
9 åkktsä 19 akkta-låk-åkktsä 29 guäkktä-låk-åkktsä

(Bindestrekane er valfrie for når ein vil gjera tala/strukturen tydlegare.)

Samme tellemåte bli òg brukt vidare oppover.

Grunntala blir i visse fall bøygde i tal, der for eksempel fleirtalsforma av to kan vise til antalet par:

guäkktä gábmaga – ‘to sko’

guokte gábmaga – ‘to par sko’

Ordenstal

Ordenstal eller rekketal er av typen «første, andre, tredje» på norsk. Dei grunnleggjande ordenstala på pitesamisk er:

1. vuostas (vuostatj) 6. gudát 0. (nållát)
2. mubbe ~ nubbe 7. gehtjit ~ tjehtjit 100. tjuodát
3. gålmát 8. gáktsát 1000. tuvsanát
4. nielját 9. åktsát 1.000.000. miljuvnát
5. vidát 10. lågát 1.000.000.000. miljárdát


Ved samansette tall er alle ledd bortsett frå det siste basert på grunntal, og siste ledd er det relevante ordenstalet (guäkkte-låk-åktsát, tjue-niande). Ordenstala frå 1 til 29 er dermed:

10 lågát 20 guäkktä-lågát
1 vuostas 11 akkta-låk-vuostas 21 guäkktä-låk-vuostas
2 mubbe ~ nubbe 12 akkta-låk-mubbe 22 guäkktä-låk-mubbe
3 gålmát 13 akkta-låk-gålmát 23 guäkktä-låk-gålmát
4 nielját 14 akkta-låk-nielját 24 guäkktä-låk-nielját
5 vidát 15 akkta-låk-vidát 25 guäkktä-låk-vidát
6 gudát 16 akkta-låk-gudát 26 guäkktä-låk-gudát
7 gehtjit ~ tjehtjit 17 akkta-låk-gehtjit 27 guäkktä-låk-gehtjit
8 gáktsát 18 akkta-låk-gáktsát 28 guäkktä-låk-gáktsát
9 åktsát 19 akkta-låk-åktsát 29 guäkktä-låk-åktsát


Tala vidare oppover blir òg dana etter same måten.

Når ordenstal står i attributiv stilling (altså føre ordet dei tel), så oppfører dei seg som adjektiv i same posisjon og har ikkje eiga bøying. Merk at det alltid heiter vuostas og ikkje vuostatj i attributiv stilling:

vuostas girrje (‘første bok’)

mubbe ginudak (‘andre holdeplass’)

gålmát bäjjve (‘tredje dag(en)’)

Unntaket frå regelen er mubbe ~ nubbe (‘andre’), som har eigne former for attributiv stilling òg – sjå eksempelet for ‘andre (gongen)’:

Eintal Fleirtal
nominativ mubbe (bálle) mubbe (bále)
genitiv mubbe (bále) mubbij (bälij)
akkusativ mubbev (bálev) mubbijt (bälijt)
illativ mubbe (bálláj) mubbijda (bälijda)
inessiv mubben (bálen) mubbijn (bälijn)
elativ mubbet (bálest) mubbijst (bälijst)
komitativ mubbijn (bälijn) mubbij (bälij)
essiv mubben (bállen)


Når ordenstalet står i predikativ stilling (altså utan hovudordet etter), så blir det bøygd likt eit substantiv:

‘første’ ‘andre’ ‘tredje’
eintal nominativ vuostatj mubbe gålmát
genitiv vuostatja mubbe gålmáda
akkusativ vuostatjav mubbev gålmádav
illativ vuostatjij mubbáj gålmádij
inessiv vuostatjin mubben gålmádin
elativ vuostatjist mubbest gålmádist
komitativ vuostatjijn mubbijn gålmádijn
utan tal essiv vuostatjin mubben gålmádin
fleirtal nominativ vuostatja mubbe (fleirtall manglar)
genitiv vuostatjij mubbij
akkusativ vuostatjijt mubbijt
illativ vuostatjijda mubbijda
inessiv vuostatjijn mubbijn
elativ vuostatjist mubbijst
komitativ vuostatjij mubbij


Ordenstala frå tre og oppover har normalt ikkje fleirtallsformer. Dei blir bøygde som gålmát (‘tredje’).

Andre teljeord

Samlingsord eller talbaserte gruppeord er guoktes (‘dei to’, ‘to personar, to-saman’), gålmås (‘dei tre’, ‘tre personar, tre-saman’), nieljes (‘dei fire’, ‘fire personar, fir-saman’) og så vidare:

2 saman 3 s. 4 s. 5 s. 6 s. 7 s. 8 s. 9 s. 10 s.
nom. guoktes gålmås nieljes vidas gudas gietjas gáktses åktses låges
gen. guakktasa gålbmåsa nälljása vihtasa guhtasa giehtjasa gákktsása åkktsása låhkása
akk. guakktasav gålbmåsav nälljásav vihtasav guhtasav giehtjasav gákktsásav åkktsásav låhkásav
ill. guakktasij gålbmåsij nälljásij vihtasij guhtasij giehtjasij gákktsásij åkktsásij låhkásij
ines. guakktasin gålbmåsin nälljásin vihtasin guhtasin giehtjasin gákktsásin åkktsásin låhkásin
elat. guakktasist gålbmåsist nälljásist vihtasist guhtasist giehtjasist gákktsásist åkktsásist låhkásist
kom. guakktasijn gålbmåsijn nälljásijn vihtasijn guhtasijn giehtjasijn gákktsásijn åkktsásijn låhkásijn
ess. guakktasin gålbmåsin nälljásin vihtasin guhtasin giehtjasin gákktsásin åkktsásin låhkásin