Lesja jernverk: Forskjell mellom sideversjoner

Fra lokalhistoriewiki.no
Hopp til navigering Hopp til søk
Ingen redigeringsforklaring
m (Robot: Erstatter kategorien Kulturminner med Tekniske og industrielle kulturminner)
 
(30 mellomliggende versjoner av 11 brukere er ikke vist)
Linje 1: Linje 1:
<onlyinclude>{{thumb|Verket1963.jpg|Lesjaverk 1963 med den freda hovudbygninga frå 1734|Widerøe's Flyveselskap}}'''[[Lesja jernverk]]''' vart oppretta med tildelinga av privilegiet på jernverksdrift i Lesja hovedsokn til [[Jørgen Fillipsen]] og [[Joacim Irgens]] i [[1660]]. Drifta kom gradvis i gang i åra etter etableringa. [[Lesjaskogsvatnet]] vart oppdemt i begge endar for å skaffe vasskraft til verksanlegget, som vart bygd opp i austre enden av vatnet. Ved anlegget kom det etter kvart [[masomn]] og [[stangjernshammar]]. Også i [[Håmårfossen]] i [[Rauma (elv)|Rauma]] nedafor [[Kvam]]sgardane vart det bygd stangjernshammar, truleg så tidleg som i 1670-åra.
<onlyinclude>{{thumb|Verket1963.jpg|Lesjaverk 1963 med den freda hovudbygninga frå 1734.|[[Widerøe's Flyveselskap]]}}'''[[Lesja jernverk]]''' vart oppretta med tildelinga av privilegiet på jernverksdrift i Lesja hovedsokn til [[Jørgen Fillipsen]] og [[Joachim Irgens (1611–1675)|Joachim Irgens]] i [[1660]]. Drifta kom gradvis i gang i åra etter etableringa. [[Lesjaskogsvatnet]] vart oppdemt i begge endar for å skaffe vasskraft til verksanlegget, som vart bygd opp i austre enden av vatnet. Ved anlegget kom det etter kvart [[masomn]] av såkalt vallonsk type og [[Leksikon:Hammer|stangjernshammar]]. Også i [[Håmårfossen]] i [[Rauma (elv)|Rauma]] nedafor [[Kvam]]sgardane vart det bygd stangjernshammar, truleg så tidleg som i 1670-åra.


Malmen vart funne fleire stader over [[Lesjaskogen]]: ved [[Slettom]] og i [[Gruvlie]] mellom [[Brandlie]] og dei gamle gardane i [[Nørdre Verket]]. Malmen frå Gruvlie vart køyrt ned til [[Bryggja på Lesjaskogen|Bryggja]] og transportert derfrå til masomnen ved hjelp av lektarar sommarstid og med slede på isen om vinteren.</onlyinclude> {{thumb|Gruvlie.gif|Gruvene drive av Lesja jernverk ved Slettom og i Gruvlie på 16- og 1700-talet.}} Høgste gruva var [[Fjellgruva]], som skal ha vore den høgste jerngruva i Noreg, over 900 moh. Malmgangane var ustabile, så verket var ute av drift i fleire periodar. Eit særtrekk ved malmen frå Lesja jernverk var at han var rik på krom og dermed ikkje eigna som støpejern, men desto betre til stangjern. Ein betydeleg del av produksjonen skal derfor ha gått til skipsnaglar. Hovuddelen av vart eksportert over [[Veblungsnes]] ved [[Romsdalsfjorden]]. Transporten ned [[Romsdalen]] var krevjande og kostbar.{{thumb|Masomnen Lesja jernverk.jpg|Masomnen i 2010|Arnfinn Kjelland}}
Malmen vart funne fleire stader over [[Lesjaskogen]]: ved [[Slettom]] og i [[Gruvlie]] mellom [[Brandlie]] og dei gamle gardane i [[Nørdre Verket]]. Malmen frå Gruvlie vart køyrt ned til [[Bryggja på Lesjaskogen|Bryggja]] og transportert derfrå til masomnen ved hjelp av lektarar sommarstid og med slede på isen om vinteren.</onlyinclude>{{thumb|Gruvlie.gif|Gruvene drive av Lesja jernverk ved Slettom og i Gruvlie på 16- og 1700-talet.}} Høgste gruva var [[Fjellgruva]], som skal ha vore den høgste jerngruva i Noreg, over 900 moh. Malmgangane var ustabile, så verket var ute av drift i fleire periodar. Eit særtrekk ved malmen frå Lesja jernverk var at han var rik på krom og dermed ikkje eigna som støpejern, men desto betre til [[stangjern]]. Ein betydeleg del av produksjonen skal derfor ha gått til skipsnaglar. Hovuddelen av vart eksportert over [[Veblungsnes]] ved [[Romsdalsfjorden]]. Transporten ned [[Romsdalen]] var krevjande og kostbar.{{thumb|Masomnen Lesja jernverk.jpg|Masomnen i 2010|Arnfinn Kjelland}}


På sørsida av vatnet ligg Stellsteinberget, der verket henta stein til innvendig foring av masomnen.
På sørsida av vatnet ligg Stellsteinberget, der verket henta stein til innvendig foring av masomnen.
Linje 10: Linje 10:


[[Anders Beer Wilse]] fotograferte på Lesja jernverk i 1919:
[[Anders Beer Wilse]] fotograferte på Lesja jernverk i 1919:
:[http://www.nb.no/cgi-bin/galnor/gn_sok.sh?id=146358&skjema=2&fm=4 Restane av masomnen]
:Restane av masomnen. {{nb.no|NBN:no-nb_foto_NF_W_21011}}.
:[http://www.nb.no/cgi-bin/galnor/gn_sok.sh?id=146354&skjema=2&fm=4 Hovudbygninga på Verket, bygd 1734, freda]
:Hovudbygninga på Verket, bygd 1734, freda. {{nb.no|NBN:no-nb_foto_NF_W_21010}}.


==Eigarar av verket:<br />==
==Eigarar av verket: ==
*[[Jørgen Fillipsen]] var eine- eller medeigar i verket 1660-1687<br />
*[[Jørgen Fillipsen]] var eine- eller medeigar i verket 1660-1687<br />
*[[Joacim Irgens]] var medeigar 1660-1674<br />
*[[Joacim Irgens (1611–1675)|Joacim Irgens]] var medeigar 1660-1674<br />
*[[Peter von Schellebeck]] var medeigar 1677-1683<br />
*[[Peter von Schellebeck]] var medeigar 1677-1683<br />
*[[Werner Nielsen]] kjøpte verket i 1687<br />
*[[Werner Nielsen (1625–1695)|Werner Nielsen]] kjøpte verket i 1687<br />
*[[Jens Hansen Collin]] kjøpte 1/4 av verket i 1693<br />
*[[Jens Hansen Collin]] kjøpte 1/4 av verket i 1693<br />
*[[Christen Wernersen]] åtte 1/2 verket 1696-1701<br />
*[[Christen Wernersen]] åtte 1/2 verket 1696-1701<br />
*[[Herman Treschow]] kjøpte 1/4 av verket i 1693 og resten i 1701<br />
*[[Herman_Treschow_(1665–1723)|Herman Treschow]] kjøpte 1/4 av verket i 1693 og resten i 1701<br />
*[[Reinholdt Heinrichsen Ziegler]] kjøpte verket i 1710<br />
*[[Reinholdt Heinrichsson Ziegler]] kjøpte verket i 1710<br />
*[[Johan Henrik Ziegler]] fekk truleg halve verket ved skifte etter faren, selde resten 1747 til Lobes<br />
*[[Johan Henrik Ziegler]] fekk truleg halve verket ved skifte etter faren, selde resten 1747 til Lobes<br />
*[[Lars Lobes]] gift 1730 med enkja etter Reinholdt Ziegler, overtok verket, eineeigar frå 1747<br />
*[[Lars Lobes]] gift 1730 med enkja etter Reinholdt Ziegler, overtok verket, eineeigar frå 1747<br />
*[[Hans Jensen Holmboe]] gift m. Birgitte Marie, dotter til Reinholdt Ziegler, overtok verket truleg i 1750<br />
*[[Hans Jensen Holmboe]] gift m. Birgitte Marie, dotter til Reinholdt Ziegler, overtok verket truleg i 1750<br />
*[[Pål Holst Irgens]] gift 1757 m. enkje Birgitte Marie Ziegler, overtok verket etter Holmboe<br />
*[[Pål Holst Irgens]] gift 1757 m. enkje Birgitte Marie Ziegler, overtok verket etter Holmboe<br />
*[[Niels Henriksen Pløyen]] var eigar av verket da han døydde i 1792. Faren [[Henrik Pløyen]] arva han<br />
*[[Niels Pløyen]] var eigar av verket da han døydde i 1792. Faren, justisråd [[Henrik Pløyen]], sorenskrivar i Nordre Gudbrandsdalen, arva han<br />
*[[Albert Angel Irgens]], son til Pål Irgens, åtte verket m.a. i 1799<br />
*[[Albert Angel Irgens]], son til Pål Irgens, åtte verket m.a. i 1799<br />
*[[Jonas Wohl]] kjøpte verket i 1800<br />
*[[Jonas Wohl]] kjøpte verket i 1800<br />
*[[Johan Friderick Wilhelm von Haffner]] kjøpte verket av Wohl i 1804, og selde garden, jord og skog i 1812 til [[Tore Olsson]] frå [[Bottem]].
*[[Johan Friedrich Wilhelm von Haffner]] kjøpte verket av Wohl i 1804, og selde garden, jord og skog i 1812 til [[Tore Olsson]] frå [[Bottem]].
 
==Bilde knytt til verket==
<gallery>
Bilde:LesjaskogChurch postcard.jpg|Den gamle verkskyrkja kring 1915.
Bilde:Benk4Lesjaskog.jpg|Benken til snikkarane, gruvearbeidarane og «klensmedene» i den gamle verkskyrkja.
Bilde:Fjellgruva1991.jpg|Fjellgruva i 1991.
Bilde:Lesjaverk, Oppland - Riksantikvaren-T122 01 0034.jpg|Masomnen og hovudbygninga på 1920-talet.
Bilde:Håmårfossen.jpg|Håmårfossen nedanfor Kvamsgardane, der verket hadde stangjernshammar.
</gallery>
 


==Litteratur==
==Litteratur==
*Berg, Per Sigmund 1968: ''Lesja Jernverks Historie''. Hovedoppgave i historie. Universitetet i Oslo. Trykt i [[Årsskrift for Lesja historielag]] (utan fotnotar) 1983-1986.
*Berg, Per Sigmund 1968: ''Lesja Jernverks Historie''. Hovedoppgave i historie. Universitetet i Oslo. Trykt i ''[[Årsskrift for Lesja historielag]]'' (utan fotnotar) 1983-1986.
*[[Bruker:Arnfinn_Kjelland|Kjelland, Arnfinn]] 1987: ''[[Bygdebok for Lesja]] bd. 1. Gards- og slektshistorie for Lesjaskogen''  s. 166-167, 444-446, 523-526 og 572-579.
**1983: ''Årsskrift for Lesja historielag''. 1983. {{nb.no|NBN:no-nb_digitidsskrift_2019031481156_001|=side 11}}.
**1984: ''Årsskrift for Lesja historielag''. 1984. {{nb.no|NBN:no-nb_digitidsskrift_2020013181229_001|=side 9}}.
**1985: ''Årsskrift for Lesja historielag''. 1985. {{nb.no|NBN:no-nb_digitidsskrift_2019031481152_001|=side 11}}.
**1986: ''Årsskrift for Lesja historielag''. 1986. {{nb.no|NBN:no-nb_digitidsskrift_2020013181231_001|=side 12}}.
*[[Bruker:Arnfinn_Kjelland|Kjelland, Arnfinn]] 1987: ''[[Bygdebok for Lesja]] bd. 1. Gards- og slektshistorie for Lesjaskogen''  s. 166-167, 444-446, 523-526 og 572-579. {{nb.no|NBN:no-nb_digibok_2013091224006}}.


{{f2}}
{{f2}}
[[Kategori:Nedlagte bedrifter]]
{{artikkelkoord|62.18904293|N|8.5428275|Ø}}
{{nn}}
 
[[Kategori:Jernverk]]
[[Kategori:Jernverk]]
[[Kategori:Industri i Oppland]]
[[Kategori:Tekniske og industrielle kulturminner]]
[[Kategori:Lesja kommune]]
[[Kategori:Lesja kommune]]
[[Kategori:Lesjaverk]]
[[Kategori:Lesjaverk]]
[[Kategori:Lesja jernverk| ]]
[[Kategori:Etableringer i 1660]]
[[Kategori:Etableringer i 1660]]
[[Kategori:Opphør i 1812]]
[[Kategori:Opphør i 1812]]

Nåværende revisjon fra 5. mar. 2024 kl. 12:00

Lesjaverk 1963 med den freda hovudbygninga frå 1734.

Lesja jernverk vart oppretta med tildelinga av privilegiet på jernverksdrift i Lesja hovedsokn til Jørgen Fillipsen og Joachim Irgens i 1660. Drifta kom gradvis i gang i åra etter etableringa. Lesjaskogsvatnet vart oppdemt i begge endar for å skaffe vasskraft til verksanlegget, som vart bygd opp i austre enden av vatnet. Ved anlegget kom det etter kvart masomn av såkalt vallonsk type og stangjernshammar. Også i Håmårfossen i Rauma nedafor Kvamsgardane vart det bygd stangjernshammar, truleg så tidleg som i 1670-åra. Malmen vart funne fleire stader over Lesjaskogen: ved Slettom og i Gruvlie mellom Brandlie og dei gamle gardane i Nørdre Verket. Malmen frå Gruvlie vart køyrt ned til Bryggja og transportert derfrå til masomnen ved hjelp av lektarar sommarstid og med slede på isen om vinteren.

Gruvene drive av Lesja jernverk ved Slettom og i Gruvlie på 16- og 1700-talet.

Høgste gruva var Fjellgruva, som skal ha vore den høgste jerngruva i Noreg, over 900 moh. Malmgangane var ustabile, så verket var ute av drift i fleire periodar. Eit særtrekk ved malmen frå Lesja jernverk var at han var rik på krom og dermed ikkje eigna som støpejern, men desto betre til stangjern. Ein betydeleg del av produksjonen skal derfor ha gått til skipsnaglar. Hovuddelen av vart eksportert over Veblungsnes ved Romsdalsfjorden. Transporten ned Romsdalen var krevjande og kostbar.

Masomnen i 2010
Foto: Arnfinn Kjelland

På sørsida av vatnet ligg Stellsteinberget, der verket henta stein til innvendig foring av masomnen.

Eigarane av jernverket bygde i 1695 eiga kyrkje for verket. Ho vart i 1855 flytt til ny tomt sentralt i soknet, på grunn frå Øverlie og innvigd som Lesjaskog kyrkje.

Jernverket var i drift til sist på 1700-talet. Det er sagt at siste gongen masomnen vart blåse ned (eller utblåst, sjå om prosessen i NHL) var i 1812, men da hadde han nok vore ute av drift i lange periodar.

Anders Beer Wilse fotograferte på Lesja jernverk i 1919:

Restane av masomnen. Digital versjon på Nettbiblioteket.
Hovudbygninga på Verket, bygd 1734, freda. Digital versjon på Nettbiblioteket.

Eigarar av verket:

Bilde knytt til verket

  • Den gamle verkskyrkja kring 1915.

    Den gamle verkskyrkja kring 1915.

  • Benken til snikkarane, gruvearbeidarane og «klensmedene» i den gamle verkskyrkja.

    Benken til snikkarane, gruvearbeidarane og «klensmedene» i den gamle verkskyrkja.

  • Fjellgruva i 1991.

    Fjellgruva i 1991.

  • Masomnen og hovudbygninga på 1920-talet.

    Masomnen og hovudbygninga på 1920-talet.

  • Håmårfossen nedanfor Kvamsgardane, der verket hadde stangjernshammar.

    Håmårfossen nedanfor Kvamsgardane, der verket hadde stangjernshammar.


Litteratur

Koordinater: 62.18904293° N 8.5428275° Ø

Hentet fra «https://lokalhistoriewiki.no/index.php?title=Lesja_jernverk&oldid=2105986»