Andreas Austlid
Andreas Austlid (fødd 26. desember 1851 i Gausdal, død 27. august 1926 på Østre Toten) var folkehøgskulemann og lærebokforfattar. Han dreiv friskule i Lom, var lærar ved fleire folkehøgskular, og grunnla sjølv Møre folkehøgskule. Austlid var forfattar av det fyrste heile leseverket for barneskolen på nynorsk.
Familie og sosial bakgrunn
Han var fødd på garden Austli i Østre Gausdal, ein mellomstor gard med tre-fire husmannsplassar den tida Andreas voks opp. Andreas var nesteldste son til husbondsfolket der, Anders Eirikson frå Midtvoll (1812-1889) og Ingeborg Andersdotter frå Toft (fødd 1824). Foreldra hadde kjøpt Austli i 1849.
Andreas Austlid har på sine eldre dagar sjølv gjeve følgjande karakteristikk av bygda og det øvre sjiktet av bondestanden der, slik han mintest det frå oppveksten:
«Ei gamall velstands bygd, breid og mett og god - den fagraste i heile dalen. Ein snild og godsleg - men sjølvbyrg bondeadel, med mykjen god og mykjen laak arv, og taumkjøyrd av embetsmennene og prestgardskulturen. Mest ingen kristendom, anna enn Breiens pietisme; i førre ættleden hadde alle kloke folk vore halve eller heile fritenkjarar.»[1] (Den nemnde Breien var ein kapellan i bygda som Andreas og mykje av ungdomen elles stod i eit skarpt motsetnadsforhold til.)
Andreas voks opp i eit kulturelt stimulerande miljø. Han fortel sjølv om kveldsseto-timane om vinteren der sjølvefolket sat saman med husmenn, handverkarar og tenestefolk og samtala om ting som rørte seg i tida. Faren abonnerte på Jaabæks Folketidende saman med den eine av husmennene sine. Andre aviser som vart lesne i krinsen var Almuevennen, Adressebladet , Morgenbladet, Lørdagsaftenblad og For arbeidsklassen. Dei heldt seg orienterte om borgarkrigen i Amerika, beundra Abraham Lincoln, diskuterte republikanismen og standssamfunnet og fortalde kvarandre segner og soger over eit breitt spektrum. Blant bøkene i heimen var Onkel Toms hytte og Tegnérs Fridtjovs saga.
Andreas Austlid gifta seg i 1884 med Gunnhild Halvorsdotter Ofigsbø (1859-1944). Såleis vart han svogeren til ein annan kjend folkehøgskule- og norskdomsmann, Ivar Blekastad, som var gift med Torø Halvorsdotter Ofigsbø. Andreas og Gunnhild Austlid fekk ni born fødde i tidsrommet 1885-1906, mellom dei Eiliv fødd 1899.
Skulegang og ungdomstid
Etter den vanlege allmugeskolen gjekk Andreas i to vintrar på Christopher Bruuns folkehøgskule på Romundgard i Sel (1869-1871). Han var også med den fyrste vinteren etter at skulen vart flytta til heimbygda hans (1871-1872). Tida på folkehøgskulen vart skilsetjande for Andreas, og la retninga for hans seinare virke.
I heimbygda skipa Andreas Austlid saman med jamaldringar eit ungdomslag som på det meste hadde 70 gutar som innskrivne medlemmer. Føremålsparagrafen for laget hadde ein uttrykkeleg front mot pietismen. Lagsverksemda skulle «modarbeide og bekjæmpe alle skadelige indflydelser fra en livsfiendsk, pietistisk aandsretning, der mer og mer griber om sig og truer med at ødelægge alt sundt ungdomsliv.» [2] Laget vakte naturleg nok strid i bygda. På lagsungdomens side stod storbonden Per Bø, og det vart ei viktig støtte. Han fekk dei mellom anna også til å ta opp målsaka.
Friskule- og folkehøgskulelærar
I 1872 tok Austlid på seg å vera lærar på friskulen som da vart starta på garden Ofigsbø i Lom. Det var etter oppmoding frå folk i bygda som han hadde lært å kjenne på Romundgard, mellom andre hans seinare svoger Hallvard Ofigsbø og Olav Aukrust (far til diktaren). Austlid vart også direkte oppmuntra av Christopher Bruun til å ta oppdraget i Lom. Austlid dreiv friskulen til 1879, med avbrot vinteren 1874-1875, da han var med på bibelskulen som Bruun heldt på Fykse i Gausdal det året.
Frå Lom reiste Austlid til Danmark og vart der i to år (1879-1881). Føremålet var å lære meir om folkehøgskuletanken. For å finansiere opphalda på ymse lærestader, arbeidde han som grisepassar og fjøsrøktar, gartnar og jordarbeidar.
Heime att frå Danmark var han lærer på Vonheim 1881-1882. Derette arbeidde han i 17 år ved Ullensvang folkehøgskule i Hardanger, med Johannes Helleland som styrar. I Ullensvang kjøpte Austlid og dyrka opp garden Helleland, der han og kona sette i gang med planteskule og griseavl.
I 1899 flytta familien til Ørsta, der dei kjøpte ein ny, større gard. Der bygde Austlid opp Møre folkehøgskule, som han sjølv dreiv til 1908. I 1913 drog han til Gausdal for å byggje opp att Vonheim folkehøgskule. Det lykkast ikkje på den gamle skulestaden. Den nye skulen fekk tilhaldsstad på Austli i to vintrar. Andreas Austlid var sjølv lærar der med Olav Aukrust (diktaren) som styrar. Denne skulen vart så flytta til Dovre, og var der i tre år. Det siste året måtte Austlid overta som styrar, da Aukrust slutta. Til slutt kom skulen og Austlid til Sel, fyrst med hus på Otta, så i 1919 til Romundgard på Nord-Sel, der Christopher Bruun hadde starta sin fyrste folkehøgskule i 1867.
I desse siste åra sine som folkehøgskulelærar starta Austlid to ungdomslag i bygda, eit for den sørlege delen og eitt for Nord-Sel. Han var sjølv leiar av båe to. Det største laget, på søre Sel, hadde meir enn 200 medlemmer.
Austlid slutta som folkehøgskulelærar i 1920, da Thorleif Schirmer overtok som styrar.
Lærebokforfattaren
I 1880 utlyste Vestmannalaget konkurranse om å skrive den beste ABC-boka på landsmål. Austlid vann fyrsteprisen i konkurranse med mellom andre Ivar Aasen. Det var den fyrste ABC-boka på nynorsk i det heile teke. I noko omarbeidd form kom ho ut på nytt i 1888, også da med fyrstepris frå Vestmannalaget. Seinare kom boka i ni opplag med i alt om lag 90 000 eksemplar.
Austlid gav ut den fyrste leseboka si for born i 1889. Rett etter århundreskiftet kom Lesebok for folkeskulen (band 1 1902, band 2 i 1903 og band 3 i 1906). Seinare kom eit fjerde band. Med noko omarbeiding vart lesebøkene mykje brukt i norske folkeskular på bygdene heilt til i 1960-åra.
Anna forfattarskap
Austlid gav i 1879 ut den historiske beretninga Soga frå Sinklar og Skottom. Han skreiv eit tobands verk om den danske friskule- og folkehøgskulemannen Christen Kold, som kom ut i 1911 og 1913, Ein folkelærar. Rett før han døydde gav Austlid ut Bonden, bibelen og kulturen (1925) og Salt frå folkehøgskulen (posthumt 1926).
Kjelder og litteratur
- Austlid, Andreas: Salt fraa folkehøgskulen. Olaf Norlis forlag, Oslo 1926.
- Blekastad, Ivar: «Andreas Austlid», i Årbok for Dølaringen 1930.
- Halse, Per: Artikkel om Andreas Austlid i Allkunne.
- Klokkarbok for Hoff sokn, Østre Toten prestegjeld, 1912-33 (døde og gravlagde 1926).
- Kolden, Jon: Bygdabok for Lom 3. Utg. av Lom kommune ved Snøhetta forlag, Lesja, 2005. (Kapittelet om Ofigsbø)
- Ofigsbø, Hallvard: Gudbrandsdalsboka. Folk og vyrkje. Oslo 1926.
- Tordhol, Kristian: «Dovre Folkehøgskule. 50 år sidan skulen tok til», i Årbok for Gudbrandsdalen 1965.
- Andreas Austlid i Historisk befolkningsregister.