Tertiærnæringar i Telemark

Oversyn over sekundærnæringane i Telemark frå 1900 og fram til i dag

Utdypende artikkel: Telemark i det 20. århundret

Denne artikkelen gir eit oversyn over tertiærnæringane som har eksistert i Telemark. Artikkelen er meint å skulle hjelpe privatarkivinstitusjonar i innsamlingsarbeidet av privatarkiv i fylket, og vart starta av Telemarksarkivet. Sjå også eigne artiklar om primærnæringane, sekundærnæringane og organisasjonslivet i fylket.

Næring	Kjenneteikn for perioden 1900-1945	Kjenneteikn for perioden 1946-1972	Kjenneteikn for perioden 1972-d.d.	Artiklar om tema	Bevarte privatarkiv
Varehandel	Detaljhandlar, landhandlar, engroshandlar, agentur – samvirkelag og forbruksforeiningar. Forbrukarsamvirke tilknytta NKL vaks fram frå 1910 til 1930-talet. I 1900 fanst 10 samvirkeforeningar, medan talet auka til 60 i 1940. Landbruksmarknader: fleire årlege marknader og fesjå som omsette både dyr og landbruksmaskiner.	Nye spesialforretningar i bykjernane. Handelen vart konsentrert til «bygdebyane» mot slutten av perioden. Desse vart igjen utfordra av varehus og supermarknadar, delvis knytt til større kjeder.	Varehandel og forretningsmessig tenesteyting ekspanderte. Samstundes endra strukturen i varehandelen seg. Frå eit mylder av mann- og konebutikkar, landhandlar og samvirkelag utover bygdene, vart handelen meir konsentrert i «bygdebyane», særleg i 1970- og 1980-åra. Omsetting av frukt og andre gardsprodukt gjennom gardssalg og fruktsentralar.	Ingen artikler oppfyller kriteria	75 arkiv 66 hm
Transport og lagring	Telemark vart meir til ei eining etter at kanalane opna og jernbanar vart bygd. Hydro-systemet bunde saman med jernbane frå Rjukan, ferje over Tinnsjøen, bane til Notodden og derifrå vidare til kysten med Bratsbergbanen. Telemarks­kanalen vart meir enn ei kommunikasjonsåre for trebaserte næringar, på same måte som Arendalsvassdraget vart det for Fyresdal, Nissedal, Vrådal til Arendal (frå 1913 erstatta av Treungenbanen). Frå 1927-1939 var Kragerø endestasjon for Sørlandsbanen. Det vart laga ei rekkje planar om jernbaneutbygging til Øvre Telemark, men desse vart aldri realisert. Bilruter, i lag med jarnbanane, førte til at bryggene langs vassdraga miste sin funksjon som senter for samferdsel og handel, og det vaks fram nye bygdesenter langs dei nye landtransportrutene – m.a. Nordagutu, Bø, Lunde og Drangedal. Den fyrste bilruta kom i 1908, og i 1920 fanst det ruter i dei fleste kommunar. Desse minska avstanden mellom produsent og kunde. Svingingar i sysselsettinga var merkbare i rederinæringa. I 1900 var 2500 personar sysselsett i sjøtransport. Flest i Skien, Porsgrunn, Bamble og Kragerø. I 1920 1857 personar, og i 1930 2379 personar. I 1946 hadde talet synke til 1644. 7,1 prosent av den norske handelsflåten fanst i Telemark i 1910, mot 1,6 prosent av den norske handelsflåten i 1939. Dampskip og postbåtar gjekk i rute frå Brevik til Kristiansand frå 1896, eit år etter at jernbanen kom til Brevik. Valberg i Kragerø eksporterte stein, pukk og grus frå 1913. Geiteryggen som einaste flyplass som var i drift i fylket i perioden.	Bilrutene fusjonerte til større selskap i både Øvre og Nedre Telemark mot slutten av perioden. Etter krigen var det framleis fløyting i kanalane, men vegen tok meir og meir over også for denne verksemda. Rederinæringa i tilbakegang. Siste rederi i Kragerø forsvann med Rindes Rederi i 1973. 1,4 prosent av den norske handelsflåten fanst i Telemark i 1959. Eksport av tre og papir frå Porsgrunn og Skien – Kragerø, Langesund og Brevik sin status som «skipsfartsbyar» heldt på å forsvinne.	Rutebilselskapa fusjonerte ytterlegare, og køyrde langt utanfor fylkesgrensene mot slutten av perioden. Jarnbanenettet lagt ned, snarare enn å bli utvida. I 2006 vart Borgestad Shipping solgt til utlandet. Det siste rederi med eigne skip i utanriksfart var dermed historie. Fjordbåtselskap etter hytteutbygging langs skjergarden. Mindre flyplassar vart satt i drift i perioden, m.a. på Notodden og Fyresdal. Liten aktivitet i slutten av perioden.	Biltransport Ingen artikler oppfyller kriteria Ingen artikler oppfyller kriteria Jarnbane Ingen artikler oppfyller kriteria Sjøfart Ingen artikler oppfyller kriteria Ingen artikler oppfyller kriteria Lufttransport Ingen artikler oppfyller kriteria Skien lufthavn, Geiteryggen Notodden lufthavn Fyresdal flyplass Lunde flyplass	45 arkiv 145 hm
Overnattings- og serveringsverksemd	Fleire overnattingsstader då turismen auka ved hundreårsskiftet. Telemarkskanalen frå 1892 som turiståre. Ei rekkje nye hotell, herberg og pensjonat.			Overnattingsstader Ingen artikler oppfyller kriteria Serveringsstader Ingen artikler oppfyller kriteria	6 arkiv 8 hm
Informasjon og kommunikasjon	Både fylkesaviser og lokalaviser. Mange med partipolitisk tilknyting. Avisene stoppa eller lagt under nazistisk kontroll under krigen.	Få nyetableringar av aviser etter krigen.	Ei rekke lokale radiostasjonar kom til i 1980-åra, Lokal-TV i 1990-åra. Avisene vart stadig færre då internett tok meir over kring 2000-talet.	Ingen artikler oppfyller kriteria Ingen artikler oppfyller kriteria Ingen artikler oppfyller kriteria Ingen artikler oppfyller kriteria Ingen artikler oppfyller kriteria Ingen artikler oppfyller kriteria Ingen artikler oppfyller kriteria	25 arkiv 65 hm
Finansierings- og forsikringsverksemd	Ei rekkje lokalbankar.	I løpet av perioden fusjonerte mange lokalbankar ut av kommunegrensene.	Bankane sentralisert.	Ingen artikler oppfyller kriteria Ingen artikler oppfyller kriteria	24 arkiv 97 hm
Omsetting og drift av fast eigendom					0 arkiv 0 hm
Faglig, vitskapleg og teknisk tenesteyting		Forskningsbaserte bedrifter.	Forskningssenter tok over for forskningsbaserte bedrifter. Næringsparkane eit nytt fenomen kring 2000.	Advokater Ingen artikler oppfyller kriteria Arkitekter Ingen artikler oppfyller kriteria Veterinærer Ingen artikler oppfyller kriteria Forskningsinstitusjoner Ingen artikler oppfyller kriteria Fotografer Ingen artikler oppfyller kriteria	8 arkiv 30,4 hm
Forretningsmessig tenesteyting					2 arkiv 4 hm
Offentleg administrasjon og forsvar, og trygdeordningar underlagt offentleg forvaltning					1 arkiv 4 hm
Undervisning	Privatskular etablert for forskjellige fag, m.a. planteskular, husmorskular, landbruksskular. Skiensfjordens Tekniske Fagskole i Porsgrunn frå 1884 vart grunnlaget for Ingeniørhøgskolen i Porsgrunn som med tida vart del av Høgskulen i Telemark. Asbjørn Knutsen etablerte kristeleg lærarseminar på Notodden i 1895, lagt ned i 1937.		Skulenedleggingar førte til opprettinga av privatskular enkelte stader, m.a. Montessoriskular.	Ingen artikler oppfyller kriteria Ingen artikler oppfyller kriteria Ingen artikler oppfyller kriteria Ingen artikler oppfyller kriteria	10 arkiv 3 hm
Helse- og sosialtenester				Ingen artikler oppfyller kriteria Ingen artikler oppfyller kriteria	9 arkiv 45 hm
Kulturell verksemd, underhaldning og fritidsaktivitetar	Etablering av bygdemuseum. Bygging av badehus og badeanstaltar i Nedre Telemark.		Kulturformidling gjennom ein kulturpolitikk som vart institusjonalisert og internasjonalisert. Fyrste fylkeskultursjef kom på 1970-talet. Telemark som «festivalfylke», samstundes med at folkemusikk vart styrkt heller enn svekt. Regionteateret Telemark Teater - seinare Teater Ibsen etablert i 1975. Kring 2000 oppstod det ei rekkje festivalar, både innan musikk, poesi og teater. Tre konsoliderte museum etter 2003.	Ingen artikler oppfyller kriteria Ingen artikler oppfyller kriteria Ingen artikler oppfyller kriteria Ingen artikler oppfyller kriteria Ingen artikler oppfyller kriteria	15 arkiv 112 hm
Anna tenesteyting				Ingen artikler oppfyller kriteria	1 arkiv 0,05 hm

Kjelder

• Rovde, Olav og Ingvar Skobba (red.), Telemarks historie: Etter 1905, band 3, Fagbokforlaget. 2014. ISBN 978-82-450-1409-9.
• Sætherskar, Johs. (red.), Det Norske Næringsliv 4, Telemark Fylkesleksikon, Bergen, 1949.