Gol stavkyrkje: Forskjell mellom sideversjoner

Fra lokalhistoriewiki.no
Hopp til navigering Hopp til søk
mIngen redigeringsforklaring
m (Robot: Erstatter mal: Reflist)
 
(95 mellomliggende versjoner av 17 brukere er ikke vist)
Linje 1: Linje 1:
[[Image:Gol stavkirke, vinter.JPG|mini|Gol stavkyrkje <br><small>Foto: [[:no:Bruker:Agtfjott|John Erling Blad]]</small>]]
<onlyinclude>{{thumb|5515 Gol stavkirkje paa Bygdoy.jpg|Gol stavkyrkje.|[[Olve Utne]]}}
'''Gol stavkyrkje''' er ei [[stavkyrkje]] frå [[Gol]] kommune i [[Buskerud]] som no står på [[Norsk Folkemuseum]] på [[Bygdøy]] i [[Oslo]] og tilhøyrer den regjerande monarken i Noreg.
'''[[Gol stavkyrkje]]''' er ei [[stavkyrkje]] frå [[Gol]] i [[Hallingdalen]] i [[Buskerud fylke|Buskerud]] frå kring [[1200-talet|1200]] som no står på [[Norsk Folkemuseum]] på [[Bygdøy]] i [[Oslo]]. Kyrkja var i vanleg bruk på Gol i fleire hundre år, men vart gradvis så nedsliten og fullstappa at kyrkjelyden fekk bygd ei ny. Stavkyrkja skulle rivast, men vart redda av [[Fortidsminneforeningen]] og kong [[Oskar 2|Oscar II]], som fikk henne flytta til Bygdøy og restaurert til slik ein meinte ho hadde vore før [[reformasjonen]]. </onlyinclude>


[[Dendrokronologi|Dendrokronologiske]] undersøkingar indikerer at delar av bygningen er oppført etter [[1216]], men den har òg element som er så tidlege som frå [[1157]].
Sidan [[1884]] har kyrkja vore eigedommen til [[kongen av Noreg|den regjerande monarken i Noreg]], men folkemuseet held ho ved like. Det er laga fire kopiar av henne &mdash; to i [[Noreg]] og to i [[USA]].


[[image:Gol stavkirkje, masker.jpg|thumb|Masker på toppen av stavane]]
==Historie==
==Historie==
<div style="float:left;width:185px">
[[image:Gol stavkirkje 1846.jpg|thumb|left|Teikning av J.N. Prahm av stavkyrkja i Gol i 1846]]
[[Image:Gol stavkirke 1846.jpg|mini|left|150px|Teikning av J. N. Prahm av stavkyrkja i Gol i 1846]]
[[Image:Gol stavkirke 1883.jpg|mini|left|150px|Skisser av T. Prytz, etter oppmåling på Gol i 1883]]
[[Image:Gol stavkyrkje.jpeg|mini|left|150px|Fotografi etter gjenreisinga av [[Axel Lindahl]] 1885–1890]]
[[Image:Gol stavkyrkje interiør.jpeg|mini|left|150px|Interiørfotografi av [[Axel Lindahl]] 1885–1890]]
[[Image:Gol stave church, interior.JPG|mini|left|150px|Interiørfotografi av [[:no:Bruker:Agtfjott|John Erling Blad]] 2005]]
[[Image:Gol stavkirke, masker.jpg|mini|left|150px|Masker på toppen av stavane]]
[[Image:Gol stavkirke, maleri apside.jpg|mini|left|150px|Nadverden på apsidens vegg. Tresnitt frå Nicolaysen, 1888]]
</div>
Opprinneleg sto stavkyrkja &ndash; ''Garðar kirkja'' &ndash; på den gamle kyrkjegarden, 500 m sørvest for den noverande [[Gol kyrkje]] på Leikvollen i Golreppen. Dette er langt frå staden der den moderne kopien av Gol stavkyrkje vart reist i 1980-åra. Kopikyrkja står i tilknyting til eit hotell i tettstaden, som vart bebygd etter at Gol fekk jernbanestasjon. Rundt den er det reist rekonstruerte vikingtidshus og andre innslag i eit lokalt opplevingssenter.


Kyrkja har mange likskapstrekk med [[Hegge stavkyrkje]] i [[Valdres]], og det har vore anteke at same byggmeister hadde ansvar for begge. Den sto truleg i den opprinnelige skikkelsn sin  heilt til [[1600]]-tallet, med svalgang omkring skip og kor. Takryttaren vart fornya i [[1694]]. Samtidig vart det lagt inn ei himling over skipet, og i same periode vart det sett inn to vindauge på sørveggen i midtrommet i skipet. Omkring [[1730]] vart det bygd eit galleri på nordsida av skipet. Noko seinare vart kor og apsis rive, og eit nytt lafta kor oppsett. Men dei gamle materiala vart gjenbrukte til himling i det nye koret, og slik overlevde veggmåleria og dei kunne verte restaurerte i samband med flyttinga.
<onlyinclude>Opprinneleg stod stavkyrkja &mdash; ''Garðar kirkia'' &mdash; på den gamle kyrkjegarden, 500 meter sørvest for den noverande [[Gol kyrkje]] på Leikvollen i Golreppen. [[Årringsdatering]]ar tyder på at deler av bygninga er oppførte etter [[1216]], men ho har òg element som er frå så tidleg som [[1157]]. </onlyinclude>


I [[1802]]-[[1803|03]] vart kyrkja utvida slik at den «tilforn altfor lille Kirke for en saa talrig Almue (var blitt) merkelig større, saa den rummer en Gang til saa mange Tilhørere som tilforn». Svalgangane rundt skipet vart rivne, og nye ytterveggar av bordkledd reisverk vart oppsette omtrent der svalgangsveggane hadde stått. Framfor vestportalen vart det reist eit våpenhus med saltak. Kyrkja fekk då den utsjånaden den hadde då J. N. Prahm teikna den i 1846.
<onlyinclude>Mange trekk ved kyrkja liknar [[Hegge stavkyrkje]] i [[Valdres]]; truleg har same byggmeister leidd bygginga av begge kyrkjene. Ho stod truleg i den opprinnelege utforminga si heilt til [[1600-talet]], med [[svalgang]] kring [[kyrkjeskip|skip]] og kor. Takryttaren vart fornya i [[1694]]. </onlyinclude> Samtidig vart det lagt inn ei himling over skipet, og i same periode vart det òg sett inn to vindauge på sørveggen i midtrommet i skipet. Kring [[1730]] vart det bygd eit galleri på nordsida av skipet. Noko seinare vart kor og [[apsis]] rivne, og eit nytt [[laft]]a  kor vart oppsett. Men dei gamle materialane vart oppattbruka til himling i det nye koret, og slik overlevde veggmåleria slik at dei kunne restaurerast i samband med flyttinga.


==Flytting og gjenreising==
I [[1802]]&ndash;[[1803|03]] vart kyrkja utvida slik at den ''“tilforn altfor lille Kirke for en saa talrig Almue (var blivet) merkelig større, saa den rummer en Gang til saa mange Tilhørere som tilforn”''. Svalgangane kring skipet vart rivne, og nye yttervegger av bordkledd reisverk vart oppsette omtrent der svalgangsveggene hadde stått før. Framanføre vestportalen vart det reist eit [[våpenhus]] med saltak. Kyrkja fekk da den utsjånaden ho hadde da [[J.N. Prahm]] teikna henne i [[1846]].
Mot slutten av 1870-åra ville kyrkjelyden i Gol ha ei større og meir tidsmessig kyrkje. [[Fortidsminneforeningen]] oppfordra til å bevare stavkyrkja på staden, men kyrkjelyden ville rive den og selje materiala. Det enda med at foreininga kjøpte dei opprinnelege delane til kyrkja for 200 kroner, på det vilkåret at den vart fjerna når den nye sto ferdig.


Foreininga hadde inga tomt til kyrkja, men tidleg i [[1881]] vart kong [[Oscar II]] sine historiske samlingar &ndash; verdas fyrste [[friluftsmuseum]] &ndash; etablert på [[Bygdøy kongsgard]]. Kongen stilte tomt til disposisjon for gjenreisinga midt i sitt planlagde bygningsmuseum. Inntekta av Fortidsminneforeningen si pengeinnsamling til formålet vart berre 387 kroner, medan totalkostnadane var anslått til minst 6500 kroner. I mars [[1884]] redda kongen prosjektet ved påta seg dei utgiftene som foreininga mangla dekning for. Eigedomsretten til kyrkja vart overdrege frå foreininga til den regjerande monarken i Noreg.
===Flytting og atterreising===
[[image:Gol stavkirkje 1883.jpg|thumb|right|Skisser av [[Torolf Prytz|T. Prytz]] etter oppmåling på Gol i [[1883]]]]
Mot slutten av [[1870-åra]] ville kyrkjelyden i Gol ha ei større og meir tidsmessig kyrkje. [[Fortidsminneforeningen]] oppfordra til å bevara stavkyrkja på staden, men kyrkjelyden ville rive henne og selje materialane. Det endte med at foreininga kjøpte dei opprinnelege delene til kyrkja for 200 kroner, på det vilkåret at ho vart fjerna når den nye stod ferdig.


På grunn av fleire snøfattige vintrar vart demonteringa og transporten til [[Kristiania]] utsett til vinteren [[1884]]. Oppmålingsteikningar vart i mellomtida utarbeidd av arkitekten Thorolf Prytz vinteren [[1882]]-[[1883]]. Sidan han vart oppteken med andre oppdrag, vart ansvaret for gjenreisinga på Bygdøy overteke av arkitekt Waldemar Hansteen med byggmeisteren til kongsgarden, Torsten Torstensen som utførande arkitekt. Kyrkja vart demontert i januar [[1884]]. I mars var sledeføret godt nok til å frakte materiala til Krøderen stasjon. Derifrå fekk dei gratis skyss med jernbanen og kom uskadde fram til Bygdøy stasjon. Dei opprinnelege delane var ferdig oppsette i slutten av juli [[1884]], og kyrkja sto ferdig som midtpunkt i Kong Oscar sitt friluftsmuseum sommaren [[1885]]. Som museumskyrkje vart den så godt besøkt at den måtte haldast open kvar dag, ikkje berre på søndagar som dei andre bygningane i samlinga til kongen.
Foreininga hadde inga tomt til kyrkja, men tidleg i [[1881]] vart kong [[Oscar II]] sine historiske samlingar &mdash; verdas første [[friluftsmuseum]] &mdash; etablerte på [[Bygdøy kongsgard]]. Kongen stilte tomt til disposisjon for atterreisinga midt i det planlagte bygningsmuseumet sitt. Inntekta av Fortidsminneforeningen si pengeinnsamling til formålet vart berre 387 kroner, medan totalkostnadene var anslegne til minst 6500 kroner. I mars [[1884]] redda kongen prosjektet ved å ta på seg dei utgiftene som foreininga mangla dekning for. Eigedomsretten til kyrkja vart overdregen frå foreininga til den regjerande monarken i Noreg.


Dei betydelege forandringane gjennom 1700-åra og utvidinga i 1805 gjorde det umogleg å gjenreise kyrkja slik den sto, men det var det heller ingen då som kunne tenkje seg. Kyrkja vart restaurert til det som ein var trudde var opprinnelig form. Med støtte i bevarte spor og gamle materiale vart skip, kor og apside rekonstruert. Ein trudde at skipet hadde vore omgjeve av ein svalgong og hatt ein takryttar, og desse delane vart gjenskapte med [[Borgund stavkyrkje]] som modell. Gode førebilete til detaljar som [[vindski]]a fann ein ikkje i Borgund, så dei vart laga etter mønster av vindskia i [[Hopperstad stavkyrkje]],
[[image:Gol stavkirkje_(Lindahl).jpg|thumb|left|Fotografi etter atterreisinga. {{byline|[[Axel Lindahl]] ([[1885]]&ndash;[[1890]])/ [[Norsk Folkemuseum]]}}]]
På grunn av fleire snøfattige vintrar vart demonteringa og transporten til [[Kristiania]] utsett til vinteren [[1884]]. I mellomtida vart oppmålingsteikningar utarbeidde av arkitekten [[Torolf Prytz]] vinteren [[1882]]&ndash;[[1883]]. Prytz vart oppteken med andre oppdrag, så arkitekt [[Waldemar Hansteen]] tok over ansvaret for atterreisinga på Bygdøy med byggmeisteren til kongsgarden, [[Torsten Torstensen]], som utførande arkitekt. Kyrkja vart demontert i januar [[1884]]. I mars var sledeføret godt nok til å frakte materialane til [[Krøderen stasjon]]. Derifrå fekk dei gratis skyss med jarnbanen og kom uskadde fram til [[Bygdøy stasjon]]. Dei opprinnelege delene var ferdig oppsette i slutten av juli [[1884]], og kyrkja stod ferdig som midtpunkt i Kong Oscar sitt friluftsmuseum sommaren [[1885]]. Som museumskyrkje vart ho så godt besøkt at ho måtte haldast open kvar dag, ikkje berre på [[sundag]]ar, slik som dei andre bygningane i samlinga til kongen.


Kong Oscar sine samlingar vart overdregne til [[Norsk Folkemuseum]] i [[1907]], etter at dette hadde kjøpt nabotomta til sitt friluftsmuseum i [[1898]]. Stavkyrkja vart likevel framleis i kongeleg eige, men vert forvalta av museet.
Dei store endringane gjennom [[1700-talet]] og utvidinga i [[1805]] gjorde det umuleg å atterreise kyrkja slik ho stod, men det var det heller ingen som kunne tenkje seg på den tida. Kyrkja vart restaurert til det ein trudde var opprinneleg form. Med støtte i bevarte spor og gamle materialar vart skip, kor og apside rekonstruerte. For å kunne halde seg ståande, laut stavkyrkjene avstivast med eit «magebelte» av [[andreaskors]] som gjekk kring heile kyrkja,  bogar eller «kne» mellom søylene i kyrkja, og i tillegg svalgang kring heile bygninga.<ref>[http://www.tf.uio.no/lo/stavkirker/stavkyrkjer.html www.tf.uio.no]</ref> Takryttar med spir var vanleg på stavkyrkjer og [[mellomalderkyrkje]]r.<ref>[http://no.wikipedia.org/wiki/T%C3%A5rn «Tårn» på Bokmålswikipeda]</ref> Dei fann det difor truleg at skipet hadde vore omgjeve av ein svalgang og hatt ein takryttar, og desse delene vart atterskapte med [[Borgund stavkyrkje]] som modell. Gode førebilde til detaljar som [[vindskie]]ne fann dei ikkje i Borgund, så dei vart laga etter mønster av vindskiene i [[Hopperstad stavkyrkje]].


==Kyrkjebygningen==
Kong Oscar sine samlingar vart overdregne til [[Norsk Folkemuseum]] i [[1907]], etter at museet hadde kjøpt nabotomta til friluftsmuseumet sitt i [[1898]]. Stavkyrkja vart likevel verande i kongeleg eige, men ho blir forvalta av museet.
Da kirken ble flyttet og gjenreist, ønsket en bare å bevare og restaurere delene fra middelalderen. I det ytre er den derfor hovedsakelig en rekonstruksjon fra 1880-årene av nye materialer. Men store deler av hovedkonstruksjonen i skipet er bevart. Dette er: ''grunnstokkene'', ''svillene'', ''stavene'', en stor del av veggtilene og ''stavlegjene''. Mesteparten av det hevede midtrommet og avstivingssystemet er også bevart. Kirken er av typen med hevet midtrom med omgang i et rektangulært skip. Den har et litt smalere [[Kor (arkitektur)|kor]] som avsluttes med en [[apside]]. De konstruktive delene av kor og apside forsvant ved utvidelsen i 1802-03 og måtte lages nye ved gjenreisningen.
 
==Kyrkjebygninga==
Da kyrkja vart flytta og oppattreist, ønskte dei berre å ta vare på og restaurere delene frå [[nordisk mellomalder|mellomalderen]]. I det ytre er kyrkja derfor hovudsakleg ein rekonstruksjon frå [[1880-åra]] av nye materialar. Men store deler av hovudkonstruksjonen i skipet er tekne vare på; dette gjeld ''grunnstokkane'', ''svillene'', ''stavane'', ein stor del av [[veggtil]]et og ''stavlegjene''. Mesteparten av det heva midtrommet og avstivingssystemet er òg tekne vare på. Kyrkja er av typen med heva midtrom med omgang i eit rektangulært skip. Ho har eit litt smalare [[arkitektonisk kor|kor]] som blir avslutta med ein [[apside]]. Dei konstruktive delene av kor og apside forsvann ved utvidinga i 1802&ndash;03, og det måtte lagast nye ved atterreisinga.


===Eksteriør===
===Eksteriør===
Kirken har svalgang som er laget med [[Borgund stavkirke]] som modell. En tidligere svalgang rundt skipet ble revet ved utvidelsen i 1802-03. Kirken har også sannsynligvis alltid hatt takrytter. En takrytter av middelaldersk type med to klokker ble omtalt i regnskaper fra 1600-årene. Den ble fornyet i [[1694]]. Den nye ble antagelig stående helt til flyttingen, men hjelmen fikk skifer istedenfor bordtekking i [[1821]]. Den vises på Prahms tegning fra 1846. Den nåværende er en rekonstruksjon fra 1880-årene med forbilde i Borgund stavkirke. Takene var opprinnelig spontekket og tjærebredd, men ble i 1820-årene tekket med skifer.
[[image:5506 Gol stavkirkje på Bygdøy.jpg|thumb|right|Rekonstruert svalgang. {{byline|Olve Utne}}]]
Kyrkja har [[svalgang]] som er laga med [[Borgund stavkyrkje]] som modell. Ein tidlegare svalgang rundt skipet vart riven ned ved utvidinga i 1802&ndash;03. Kyrkja har òg truleg alltid hatt takryttar. Ein takryttar av mellomaldersk type med to klokker vart omtala i rekneskap frå [[1600-talet]]. Han vart fornya i [[1694]]. Den nye vart truleg ståande heilt til flyttinga, men hjelmen fekk skifer i staden for bordtekking i [[1821]]. Denne kan ein sjå på Prahm si teikning frå [[1846]]. Den noverande er ein rekonstruksjon frå [[1880-åra]] med Borgund stavkyrkje som modell. Taka var opprinneleg [[spon]]tekte og [[tjørebre]]dde, men vart i 1820-åra tekte med [[skifer]].


===Portalar===
===Portalar===
Vestportalen er for det meste opprinnelig. Den er dekorert med kjempende [[drage]]r og bladranker. Nærmest åpningen har den to halvsøyler med baser og kapiteler. Søyleskaftene er dekket med planteornamentikk, og i mønsteret er det innarbeidet kronede mannshoder. Drager og bladranker springer ut av to dyrekjefter nederst inntil halvsøylene. Ornamentikken består av en midtdrage, to toppdrager og to mindre drager på hver sideplanke. Dørbladet har middelalderske smijernsbeslag. Som i mange andre stavkirker ble det hengslet om fra innadslående til utadslående etter brannen i [[Grue kirke]], og da ble portalplankene sterkt forhugget. Skipets sørportal ble fjernet ved utvidelsen i 1802-03, men deler av den ble brukti det nye våpenhuset og kunne brukes som holdepunkter for arkitekt Hansteens rekonstruksjon. Korets sørportal var delvis bevart og ble rekonstruert ved gjenreisningen. Den er satt direkte inn mellom to profilerte veggplanker.
[[image:5528 Gol stavkirkje på Bygdøy.jpg|thumb|left|Vestportalen. {{byline|Olve Utne}}]]
Vestportalen er for det meste slik han opprinneleg var. Han er dekorert med kjempande [[drake|drakar]] og bladranker. Nærmast opninga har han to halvsøyler med basar og kapitel. Søyleskafta er dekte med planteornamentikk, og i mønsteret er det innarbeidd krona mannshovud. Drakar og bladrankar spring ut av to dyremunnar nedst inntil halvsøylene. Ornamentikken er samansett av ein midtdrake, to toppdrakar og to mindre drakar på kvar sideplanke. Dørbladet har mellomalderske smijarnsbeslag. Som i mange andre stavkyrkjer vart det hengsla om frå innslåande til utslåande etter [[brannen i Grue kyrkje|brannen]] i [[Grue kyrkje]], og da vart portalplankane sterkt nedhogne. Sørportalen i skipet vart fjerna ved utvidinga i 1802&ndash;03, men deler av honom vart bruka i det nye våpenhuset og kunne brukast som haldepunkt for arkitekt Hansteen sin rekonstruksjon. Sørportalen i koret var delvis teken vare på og vart rekonstruert ved atterreisinga. Han er sett direkte inn mellom to profilerte veggplankar.


===Interiør===
===Interiør===
Kirken har alltid hatt tregulv. Langs veggene i skipet har det antakelig vært lave benker, og disse ble rekonstruert ved gjenreisningen. Bevart er avstivningssystemet med selvgrodde bueknær og med utskårne andreaskors mellom tenger. Stavene rundt midtrommet er avluttet øverst med utskårne groteske masker av samme type som kjennes fra flere kirker i Hallingdal og Valdres.  
[[image:Gol stavkirkje interiør (Lindahl).jpg|thumb|right|Interiørfotografi av [[Axel Lindahl]] 1885&ndash;1890]]
Ved gjenreisningen ble benkene, prekestolen i sørøstre hjørne og galleriet på nordsiden av skipet sløyfet. Korbuen er en rekonstruksjon uten sikre holdepunkter.
 
Kyrkja har alltid hatt tregolv. Langs veggene i skipet har det truleg vore låge [[benk]]er, og desse vart rekonstruerte ved atterreisinga. Avstivingssystemet med sjølvgrodde bogekne og med utskorne [[andreaskors]] mellom tenger er òg teke vare på. Stavane rundt midtrommet er avslutta øvst med utskorne groteske masker av same type som ein kjenner frå fleire kyrkjer i [[Hallingdal]] og [[Valdres]].  
 
Ved atterreisinga vart benkene, [[preikestol]]en i hjørnet i søraust og galleriet på nordsida av skipet sløyfa. Korbogen er ein rekonstruksjon utan sikre haldepunkt.
 
[[image:NF 181 Gol stavkirke01 (justert).jpg|thumb|left|Altar med veggmåleri frå [[1652]]. {{byline|Chris Nyborg}}]]


===Inventar===
===Inventar===
På grunn av ønsket om å beholde og gjenskape en middelalderkirke, ble alt etterreformatorisk inventar fjernet, og den mangler derfor benker, prekestol og døpefont. Istedet satte kong Oscar inn en utskåret benk fra [[Heddal stavkirke]]. Men den malte dekoren fra [[1652]] i koret og apsiden overlevde flyttingen og restaureringen. På apsidens vegg er en fremstilling av Nadverden, på nordveggen i koret de fire evangelister, og sørveggen er inndelt i felter dekorert med blader, blomster og frukt, og navn på alle som bekostet utsmykningen. Over korportalen hang tidligere et [[krusifiks]] som kom fra [[Liste over revne stolpekirker, stavkirker og tilhørende utgravninger|Veum stavkirke]] i [[Telemark]] datert ca. [[1300]].
På grunn av ønskjet om å ta vare på og atterskapa ei mellomalderkyrkje, vart alt [[reformasjonen|etterreformatorisk]] inventar fjerna, og derfor mangla kyrkja benker, preikestol og [[døypefont]]. I staden lét kong Oscar sette inn ein utskoren benk frå [[Heddal stavkyrkje]]. Men den måla dekoren frå [[1652]] i koret og apsiden overlevde flyttinga og restaureringa. På veggen til apsiden er det ei framstilling av [[nattverd]]en, på nordveggen i koret dei fire [[evangelisten Matteus|evangelistane]], og sørveggen er inndelt i felt dekorert med blad, blomar og frukt, og namn på alle som betalte for utsmykkinga. Over korportalen hang det tidlegare eit [[krusifiks]] som kom frå [[Veum stavkyrkje]] i [[Telemark]] og som er datert til kring [[1300]].
 
==Kopiar==
 
Det er laga fleire kopiar av stavkyrkja. To er av same storleik som den opprinnelege kyrkja. Kopien på Gol vart reist i 1980-åra og vigsla i [[1994]] og står nær Gol sentrum, langt frå der den opprinnelege kyrkja stod. Denne kyrkja vart bygd i tilknyting til Pers hotell i tettstaden, og er del av [[Middelalderparken]] der ho er omkrinsa av rekonstruerte [[vikingtida|vikingtidshus]]. Den andre kopien av kyrkja i full storleik står i [[Scandinavian Heritage Park]] i [[Nord-Dakota]] og vart bygd i [[2000-åra]].


==Litteratur==
Ein forminska kopi av kyrkja vart bygd til den norske paviljongen i [[EPCOT]] i [[Walt Disney World]] i 1988, og [[bygningssnikkar]]en [[Magnus Stensland]] har laga ein kopi i [[Savjord]] i [[Beiarn]] i [[Salten]].
*{{fotnote|Blindheim1956}} Blindheim, Martin: ''Ristningene i stavkirken fra Gol'', i ''By og bygd'' 10. årgang, Oslo 1956 s. 11-54.
*{{fotnote|Bugge1994}} Bugge Gunnar, Mezzanotte Bernadino, ''Stavkirker'', Oslo 1994 s. 45, ISBN 82-504-2072-1
*{{fotnote|Christie1978}} Christie, Håkon: ''Da Fortidsminnesmerkeforeningen reddet stavkirkene'', i ''Fortidsminneforeningens Årbok'' 1978 s. 43-62
*{{fotnote|Christie1981}} Christie, Sigrid og Håkon: ''Gol kirke'',  i ''Norges kirker &ndash; Buskerud'', Oslo 1981 bind 1, s. 39-60. ISBN 82-05-13123-6
*{{fotnote|Hegard1984}}Hegard, Tonte: ''Romantikk og fortidsvern. Historien om de første friluftsmuseene i Norge'', Oslo 1984.
*{{fotnote|Jensenius1996}} Jensenius, Jørgen H., ''[http://www.stavkirke.org/artikler/artikkel-gol.html Fra en omvisning i Gol Stavkirke]'', Middelalderforum, nr.2/1996, side 15-23
*{{fotnote|Liestøl1956}}Liestøl, Aslak, ''Runeskriftene i Gol stavkyrkje'', i ''By og bygd'' 10. årgang, Oslo 1956 s. 55-70.
*{{fotnote|Nicolaysen1888}} Nicolaysen, N.: ''Gols kirke paa Bygdø'', i ''Bygninger fra Norges Middelalder hvilke Hans Maj. Kong Oscar den anden har ladet flytte til Bygdø Kongsgaard'', Christiania 1888
*{{fotnote|Roede1991}}Roede, Lars: ''The open air museum &ndash; an early contribution'', i ''Report 15th Meeting of the Association of European Open-Air Museums'', Stockholm 1991 s.6 9-72
*{{fotnote|Ulsaker, H.1982}} Ulsaker, H.: ''Gamletida'', i ''Gol kyrkje &ndash; Hemsedal kyrkje 1882-1982 &ndash; Festskrift'', Gol 1982


==På verdsveven==
==Galleri==
 
<gallery>
Fil:5518 Gol stavkirkje på Bygdøy.jpg|{{byline|Olve Utne|2008}}
Fil:5503 Gol stavkirkje på Bygdøy.jpg|{{byline|Olve Utne|2008}}
Fil:5508 Gol stavkirkje på Bygdøy.jpg|{{byline|Olve Utne|2008}}
Fil:5510 Gol stavkirkje på Bygdøy.jpg|{{byline|Olve Utne|2008}}
Fil:5530 Gol stavkirkje på Bygdøy.jpg|{{byline|Olve Utne|2008}}
Fil:5522 Gol stavkirkje på Bygdøy.jpg|Portal. {{byline|Olve Utne|2008}}
Fil:5521 Gol stavkirkje på Bygdøy.jpg|Sideportal. {{byline|Olve Utne|2008}}
Fil:5523 Gol stavkirkje på Bygdøy.jpg|Sideportal. {{byline|Olve Utne|2008}}
Fil:5524 Gol stavkirkje på Bygdøy.jpg|Svalgangen med sideportalen. {{byline|Olve Utne|2008}}
Fil:5526 Gol stavkirkje på Bygdøy.jpg|Svalgangen. {{byline|Olve Utne|2008}}
Fil:NF 181 Gol stavkirke02.JPG|Detaøj fra vestsida. {{byline|Chris Nyborg|2008}}
</gallery>
 
== Litteratur ==
* [http://www.stavkirke.org/stavkirker/gol.html Gol stavkyrkje i Stavkirke.org]
* [http://www.stavkirke.org/stavkirker/gol.html Gol stavkyrkje i Stavkirke.org]
* [http://www.kunsthistorie.com/galleri/index.php?album=Norge%2FGol%20stavkirke&sortby=name&order=asc Foto av kyrkja]
* [http://www.kunsthistorie.com/galleri/index.php?album=Norge%2FGol%20stavkirke&sortby=name&order=asc Foto av kyrkja]
*Blindheim, Martin: ''Ristningene i stavkirken fra Gol'', i ''By og bygd'' 10. årgang, Oslo 1956 s. 11-54.
*Bugge Gunnar, Mezzanotte Bernadino, ''Stavkirker'', Oslo 1994 s. 45, ISBN 82-504-2072-1
*Christie, Håkon: ''Da Fortidsminnesmerkeforeningen reddet stavkirkene'', i ''Fortidsminneforeningens Årbok'' 1978 s. 43-62
*Christie, Sigrid og Håkon: ''Gol kirke'',  i ''Norges kirker &ndash; Buskerud'', Oslo 1981 bind 1, s. 39-60. ISBN 82-05-13123-6
*Hegard, Tonte: ''Romantikk og fortidsvern. Historien om de første friluftsmuseene i Norge'', Oslo 1984.
*Jensenius, Jørgen H., ''[http://www.stavkirke.org/artikler/artikkel-gol.html Fra en omvisning i Gol Stavkirke]'', Middelalderforum, nr.2/1996, side 15-23
*Liestøl, Aslak: «Runeskriftene i Gol stavkyrkje», i ''By og bygd'' 10. årgang, Oslo 1956 s. 55-70.
*Nicolaysen, N.: ''Gols kirke paa Bygdø'', i ''Bygninger fra Norges Middelalder hvilke Hans Maj. Kong Oscar den anden har ladet flytte til Bygdø Kongsgaard'', Christiania 1888
*Roede, Lars: ''The open air museum &ndash; an early contribution'', i ''Report 15th Meeting of the Association of European Open-Air Museums'', Stockholm 1991 s.6 9-72
*Ulsaker, H.: «Gamletida», i ''Gol kyrkje &ndash; Hemsedal kyrkje 1882-1982 &ndash; Festskrift'', Gol 1982
===Fotnotar===
<references />
==Eksterne lenker==


[[Kategori:Stavkyrkjer]]
* {{kulturminne|84275}}
[[Kategori:Kyrkjer i Buskerud]]
[[Kategori:Kyrkjer i Oslo]]


<!--interwiki (no,sv,da first; then other languages alphabetically by name)-->
{{Wikipedia|nn|Gol stavkyrkje}}
[[no:Gol stavkirke]]
{{F1}}


[[en:Gol stave church]]
[[Kategori:Stavkirker]]
[[Kategori:Middelalderkirker]]
[[Kategori:Oslo kommune]]
[[Kategori:Gol kommune]]
[[Kategori:Norsk Folkemuseum]]
[[Kategori:Museumsbygninger]]
{{artikkelkoord|59.907976|N|10.68323|Ø}} <!-- Koordinater til dagens plassering på Folkemuseet, siden det er der man kan se den. -->
{{nn}}

Nåværende revisjon fra 8. mar. 2024 kl. 10:06

Gol stavkyrkje.
Foto: Olve Utne

Gol stavkyrkje er ei stavkyrkje frå Gol i Hallingdalen i Buskerud frå kring 1200 som no står på Norsk Folkemuseum på Bygdøy i Oslo. Kyrkja var i vanleg bruk på Gol i fleire hundre år, men vart gradvis så nedsliten og fullstappa at kyrkjelyden fekk bygd ei ny. Stavkyrkja skulle rivast, men vart redda av Fortidsminneforeningen og kong Oscar II, som fikk henne flytta til Bygdøy og restaurert til slik ein meinte ho hadde vore før reformasjonen.

Sidan 1884 har kyrkja vore eigedommen til den regjerande monarken i Noreg, men folkemuseet held ho ved like. Det er laga fire kopiar av henne — to i Noreg og to i USA.

Masker på toppen av stavane

Historie

Teikning av J.N. Prahm av stavkyrkja i Gol i 1846

Opprinneleg stod stavkyrkja — Garðar kirkia — på den gamle kyrkjegarden, 500 meter sørvest for den noverande Gol kyrkje på Leikvollen i Golreppen. Årringsdateringar tyder på at deler av bygninga er oppførte etter 1216, men ho har òg element som er frå så tidleg som 1157.

Mange trekk ved kyrkja liknar Hegge stavkyrkje i Valdres; truleg har same byggmeister leidd bygginga av begge kyrkjene. Ho stod truleg i den opprinnelege utforminga si heilt til 1600-talet, med svalgang kring skip og kor. Takryttaren vart fornya i 1694. Samtidig vart det lagt inn ei himling over skipet, og i same periode vart det òg sett inn to vindauge på sørveggen i midtrommet i skipet. Kring 1730 vart det bygd eit galleri på nordsida av skipet. Noko seinare vart kor og apsis rivne, og eit nytt lafta kor vart oppsett. Men dei gamle materialane vart oppattbruka til himling i det nye koret, og slik overlevde veggmåleria slik at dei kunne restaurerast i samband med flyttinga.

I 1802–03 vart kyrkja utvida slik at den “tilforn altfor lille Kirke for en saa talrig Almue (var blivet) merkelig større, saa den rummer en Gang til saa mange Tilhørere som tilforn”. Svalgangane kring skipet vart rivne, og nye yttervegger av bordkledd reisverk vart oppsette omtrent der svalgangsveggene hadde stått før. Framanføre vestportalen vart det reist eit våpenhus med saltak. Kyrkja fekk da den utsjånaden ho hadde da J.N. Prahm teikna henne i 1846.

Flytting og atterreising

Skisser av T. Prytz etter oppmåling på Gol i 1883

Mot slutten av 1870-åra ville kyrkjelyden i Gol ha ei større og meir tidsmessig kyrkje. Fortidsminneforeningen oppfordra til å bevara stavkyrkja på staden, men kyrkjelyden ville rive henne og selje materialane. Det endte med at foreininga kjøpte dei opprinnelege delene til kyrkja for 200 kroner, på det vilkåret at ho vart fjerna når den nye stod ferdig.

Foreininga hadde inga tomt til kyrkja, men tidleg i 1881 vart kong Oscar II sine historiske samlingar — verdas første friluftsmuseum — etablerte på Bygdøy kongsgard. Kongen stilte tomt til disposisjon for atterreisinga midt i det planlagte bygningsmuseumet sitt. Inntekta av Fortidsminneforeningen si pengeinnsamling til formålet vart berre 387 kroner, medan totalkostnadene var anslegne til minst 6500 kroner. I mars 1884 redda kongen prosjektet ved å ta på seg dei utgiftene som foreininga mangla dekning for. Eigedomsretten til kyrkja vart overdregen frå foreininga til den regjerande monarken i Noreg.

Fotografi etter atterreisinga.

På grunn av fleire snøfattige vintrar vart demonteringa og transporten til Kristiania utsett til vinteren 1884. I mellomtida vart oppmålingsteikningar utarbeidde av arkitekten Torolf Prytz vinteren 1882–1883. Prytz vart oppteken med andre oppdrag, så arkitekt Waldemar Hansteen tok over ansvaret for atterreisinga på Bygdøy med byggmeisteren til kongsgarden, Torsten Torstensen, som utførande arkitekt. Kyrkja vart demontert i januar 1884. I mars var sledeføret godt nok til å frakte materialane til Krøderen stasjon. Derifrå fekk dei gratis skyss med jarnbanen og kom uskadde fram til Bygdøy stasjon. Dei opprinnelege delene var ferdig oppsette i slutten av juli 1884, og kyrkja stod ferdig som midtpunkt i Kong Oscar sitt friluftsmuseum sommaren 1885. Som museumskyrkje vart ho så godt besøkt at ho måtte haldast open kvar dag, ikkje berre på sundagar, slik som dei andre bygningane i samlinga til kongen.

Dei store endringane gjennom 1700-talet og utvidinga i 1805 gjorde det umuleg å atterreise kyrkja slik ho stod, men det var det heller ingen som kunne tenkje seg på den tida. Kyrkja vart restaurert til det ein trudde var opprinneleg form. Med støtte i bevarte spor og gamle materialar vart skip, kor og apside rekonstruerte. For å kunne halde seg ståande, laut stavkyrkjene avstivast med eit «magebelte» av andreaskors som gjekk kring heile kyrkja, bogar eller «kne» mellom søylene i kyrkja, og i tillegg svalgang kring heile bygninga.[1] Takryttar med spir var vanleg på stavkyrkjer og mellomalderkyrkjer.[2] Dei fann det difor truleg at skipet hadde vore omgjeve av ein svalgang og hatt ein takryttar, og desse delene vart atterskapte med Borgund stavkyrkje som modell. Gode førebilde til detaljar som vindskiene fann dei ikkje i Borgund, så dei vart laga etter mønster av vindskiene i Hopperstad stavkyrkje.

Kong Oscar sine samlingar vart overdregne til Norsk Folkemuseum i 1907, etter at museet hadde kjøpt nabotomta til friluftsmuseumet sitt i 1898. Stavkyrkja vart likevel verande i kongeleg eige, men ho blir forvalta av museet.

Kyrkjebygninga

Da kyrkja vart flytta og oppattreist, ønskte dei berre å ta vare på og restaurere delene frå mellomalderen. I det ytre er kyrkja derfor hovudsakleg ein rekonstruksjon frå 1880-åra av nye materialar. Men store deler av hovudkonstruksjonen i skipet er tekne vare på; dette gjeld grunnstokkane, svillene, stavane, ein stor del av veggtilet og stavlegjene. Mesteparten av det heva midtrommet og avstivingssystemet er òg tekne vare på. Kyrkja er av typen med heva midtrom med omgang i eit rektangulært skip. Ho har eit litt smalare kor som blir avslutta med ein apside. Dei konstruktive delene av kor og apside forsvann ved utvidinga i 1802–03, og det måtte lagast nye ved atterreisinga.

Eksteriør

Rekonstruert svalgang.
Foto: Olve Utne

Kyrkja har svalgang som er laga med Borgund stavkyrkje som modell. Ein tidlegare svalgang rundt skipet vart riven ned ved utvidinga i 1802–03. Kyrkja har òg truleg alltid hatt takryttar. Ein takryttar av mellomaldersk type med to klokker vart omtala i rekneskap frå 1600-talet. Han vart fornya i 1694. Den nye vart truleg ståande heilt til flyttinga, men hjelmen fekk skifer i staden for bordtekking i 1821. Denne kan ein sjå på Prahm si teikning frå 1846. Den noverande er ein rekonstruksjon frå 1880-åra med Borgund stavkyrkje som modell. Taka var opprinneleg spontekte og tjørebredde, men vart i 1820-åra tekte med skifer.

Portalar

Vestportalen.
Foto: Olve Utne

Vestportalen er for det meste slik han opprinneleg var. Han er dekorert med kjempande drakar og bladranker. Nærmast opninga har han to halvsøyler med basar og kapitel. Søyleskafta er dekte med planteornamentikk, og i mønsteret er det innarbeidd krona mannshovud. Drakar og bladrankar spring ut av to dyremunnar nedst inntil halvsøylene. Ornamentikken er samansett av ein midtdrake, to toppdrakar og to mindre drakar på kvar sideplanke. Dørbladet har mellomalderske smijarnsbeslag. Som i mange andre stavkyrkjer vart det hengsla om frå innslåande til utslåande etter brannen i Grue kyrkje, og da vart portalplankane sterkt nedhogne. Sørportalen i skipet vart fjerna ved utvidinga i 1802–03, men deler av honom vart bruka i det nye våpenhuset og kunne brukast som haldepunkt for arkitekt Hansteen sin rekonstruksjon. Sørportalen i koret var delvis teken vare på og vart rekonstruert ved atterreisinga. Han er sett direkte inn mellom to profilerte veggplankar.

Interiør

Interiørfotografi av Axel Lindahl 1885–1890

Kyrkja har alltid hatt tregolv. Langs veggene i skipet har det truleg vore låge benker, og desse vart rekonstruerte ved atterreisinga. Avstivingssystemet med sjølvgrodde bogekne og med utskorne andreaskors mellom tenger er òg teke vare på. Stavane rundt midtrommet er avslutta øvst med utskorne groteske masker av same type som ein kjenner frå fleire kyrkjer i Hallingdal og Valdres.

Ved atterreisinga vart benkene, preikestolen i hjørnet i søraust og galleriet på nordsida av skipet sløyfa. Korbogen er ein rekonstruksjon utan sikre haldepunkt.

Altar med veggmåleri frå 1652.
Foto: Chris Nyborg

Inventar

På grunn av ønskjet om å ta vare på og atterskapa ei mellomalderkyrkje, vart alt etterreformatorisk inventar fjerna, og derfor mangla kyrkja benker, preikestol og døypefont. I staden lét kong Oscar sette inn ein utskoren benk frå Heddal stavkyrkje. Men den måla dekoren frå 1652 i koret og apsiden overlevde flyttinga og restaureringa. På veggen til apsiden er det ei framstilling av nattverden, på nordveggen i koret dei fire evangelistane, og sørveggen er inndelt i felt dekorert med blad, blomar og frukt, og namn på alle som betalte for utsmykkinga. Over korportalen hang det tidlegare eit krusifiks som kom frå Veum stavkyrkje i Telemark og som er datert til kring 1300.

Kopiar

Det er laga fleire kopiar av stavkyrkja. To er av same storleik som den opprinnelege kyrkja. Kopien på Gol vart reist i 1980-åra og vigsla i 1994 og står nær Gol sentrum, langt frå der den opprinnelege kyrkja stod. Denne kyrkja vart bygd i tilknyting til Pers hotell i tettstaden, og er del av Middelalderparken der ho er omkrinsa av rekonstruerte vikingtidshus. Den andre kopien av kyrkja i full storleik står i Scandinavian Heritage Park i Nord-Dakota og vart bygd i 2000-åra.

Ein forminska kopi av kyrkja vart bygd til den norske paviljongen i EPCOT i Walt Disney World i 1988, og bygningssnikkaren Magnus Stensland har laga ein kopi i Savjord i Beiarn i Salten.

Galleri

  • Foto: Olve Utne (2008).
    Foto: Olve Utne (2008).
  • Foto: Olve Utne (2008).
    Foto: Olve Utne (2008).
  • Foto: Olve Utne (2008).
    Foto: Olve Utne (2008).
  • Foto: Olve Utne (2008).
    Foto: Olve Utne (2008).
  • Foto: Olve Utne (2008).
    Foto: Olve Utne (2008).
  • Portal. Foto: Olve Utne (2008).
    Portal.
    Foto: Olve Utne (2008).
  • Sideportal. Foto: Olve Utne (2008).
    Sideportal.
    Foto: Olve Utne (2008).
  • Sideportal. Foto: Olve Utne (2008).
    Sideportal.
    Foto: Olve Utne (2008).
  • Svalgangen med sideportalen. Foto: Olve Utne (2008).
    Svalgangen med sideportalen.
    Foto: Olve Utne (2008).
  • Svalgangen. Foto: Olve Utne (2008).
    Svalgangen.
    Foto: Olve Utne (2008).
  • Detaøj fra vestsida. Foto: Chris Nyborg (2008).
    Detaøj fra vestsida.
    Foto: Chris Nyborg (2008).

Litteratur

  • Gol stavkyrkje i Stavkirke.org
  • Foto av kyrkja
  • Blindheim, Martin: Ristningene i stavkirken fra Gol, i By og bygd 10. årgang, Oslo 1956 s. 11-54.
  • Bugge Gunnar, Mezzanotte Bernadino, Stavkirker, Oslo 1994 s. 45, ISBN 82-504-2072-1
  • Christie, Håkon: Da Fortidsminnesmerkeforeningen reddet stavkirkene, i Fortidsminneforeningens Årbok 1978 s. 43-62
  • Christie, Sigrid og Håkon: Gol kirke, i Norges kirker – Buskerud, Oslo 1981 bind 1, s. 39-60. ISBN 82-05-13123-6
  • Hegard, Tonte: Romantikk og fortidsvern. Historien om de første friluftsmuseene i Norge, Oslo 1984.
  • Jensenius, Jørgen H., Fra en omvisning i Gol Stavkirke, Middelalderforum, nr.2/1996, side 15-23
  • Liestøl, Aslak: «Runeskriftene i Gol stavkyrkje», i By og bygd 10. årgang, Oslo 1956 s. 55-70.
  • Nicolaysen, N.: Gols kirke paa Bygdø, i Bygninger fra Norges Middelalder hvilke Hans Maj. Kong Oscar den anden har ladet flytte til Bygdø Kongsgaard, Christiania 1888
  • Roede, Lars: The open air museum – an early contribution, i Report 15th Meeting of the Association of European Open-Air Museums, Stockholm 1991 s.6 9-72
  • Ulsaker, H.: «Gamletida», i Gol kyrkje – Hemsedal kyrkje 1882-1982 – Festskrift, Gol 1982

Fotnotar

  1. ↑ www.tf.uio.no
  2. ↑ «Tårn» på Bokmålswikipeda

Eksterne lenker

Creative Commons License Denne artikkelen er heilt eller delvis basert på artikkelen «Gol stavkyrkje» frå Nynorsk Wikipedia og kan kopierast, distribuerast og/eller endrast slik det er oppsett i lisenstekst for cc-by-sa 3.0. For ei liste over bidragsytarar til den opphavlege artikkelen, sjå endringshistorikk knytt til den opphavlege artikkelen. For ei liste over bidragsytarar til denne versjonen, sjå endringshistorikk knytt til denne sida.
Artikkelen bør gjennomgåast for å tilpasse innhald og vinkling til lokalhistoriewiki.no. Sjå Hjelp:Skilnader frå Wikipedia for meir informasjon.

Koordinater: 59.907976° N 10.68323° Ø

Hentet fra «https://lokalhistoriewiki.no/index.php?title=Gol_stavkyrkje&oldid=2115339»