Skjåk kommune: Forskjell mellom sideversjoner

Fra lokalhistoriewiki.no
Hopp til navigering Hopp til søk
(Ajourføring)
 
(81 mellomliggende versjoner av 10 brukere er ikke vist)
Linje 1: Linje 1:
:Sjå også artikkelen [[Skjåk]].
{{Infoboks kommune
{{Infoboks kommune
| bgfarge              =  
| bgfarge              =  
| målform2              = nn
| navn                  = Skjåk
| navn                  = Skjåk
| våpen                = 0513 Skjak komm.png
| våpen                = 0513 Skjak komm.png
Linje 6: Linje 8:
| bildestr              =  
| bildestr              =  
| bildetekst            =  
| bildetekst            =  
| kommunenummer        = 0513
| historisknavn        = Skiaker
| fylke                = [[Oppland]]
| kommunenummer        = 3433
| fylke                = [[Innlandet fylke|Innlandet]]
| administrasjonssenter = [[Bismo]]
| administrasjonssenter = [[Bismo]]
| areal                = 2079
| grunnlagt            = 1866
| befolkning            = 2 329
| befolkningsår        = [[2007]]
| grunnlagt            = [[1866]]
| sammenslåing          =  
| sammenslåing          =  
| målform              = [[Nynorsk]]
| målform              = [[Nynorsk]]
Linje 18: Linje 18:
| annet                =  
| annet                =  
}}
}}
<onlyinclude>{{thumb høyre|Skjaak.jpg|Biletet viser kommunesenteret Bismo, frå vest mot aust. Foto:Morten Kielland}}
<onlyinclude><includeonly>[[Fil:0513 Skjak komm.png|thumb|80px]]</includeonly>'''
'''[[Skjåk kommune|Skjåk]]''' er ei fjellbygd og kommune lengst vest i [[Ottadalen]], ein sidedal av [[Gudbrandsdalen]] i [[Oppland]] fylke. Kommunen vart skild ut frå [[Lom]] [[1. januar]] [[1866]], og hadde da skriftforma '''Skiaker''', som låg nærare det opphavlege ''Skeidåker''. Bygda og kommunen fekk namn etter garden Skjåk (Uppigard og Nigard), der det har vore kyrkjer sidan mellomalderen. [[Bismo]] er senteret i kommunen, på nordsida av dalen på grensa mellom dei to sokna i Skjåk prestegjeld, Skjåk og Nordberg. Bygda ligg mellom fjellpartia med dei nyare namna [[Breheimen]] og [[Reinheimen]]. Eller ein kan seia at fjella i Skjåk tilhøyrer nord- og vestdelen av [[Jotunheimen]]. I nord grensar Skjåk til [[Norddal]], [[Rauma]] og [[Lesja]], i aust og søraust til [[Lom]], i sør til [[Luster]] og i vest til [[Stryn]] og [[Stranda]].  Det går heilårsveg over fjellet til [[Stryn]] i [[Nordfjord]], sommarstid også til [[Geiranger]] på [[Sunnmøre]].
'''[[Skjåk kommune]]''' ligg i [[Innlandet fylke]], lengst vest i [[Ottadalen]], ein sidedal av [[Gudbrandsdalen]]. Kommunen vart skild ut frå [[Lom kommune|Lom]] [[1. januar]] [[1866]]. Da hadde namnet skriftforma '''Skiaker'''. Kommunen er geografisk samanfallande med Skjåk prestegjeld med dei to sokna Skjåk og Nordberg. [[Bismo]] er senteret i kommunen, på nordsida av dalen på grensa mellom dei to sokna.
</onlyinclude>


=== Naturtilhøve og ressursgrunnlag ===
Kommunen ligg mellom fjellpartia med dei nyare namna [[Breheimen]] og [[Reinheimen]], og heile 79% av kommunens areal fell inn under nasjonalparkane med desse namna. Eller ein kan seia at fjella i Skjåk tilhøyrer nord- og vestdelen av [[Jotunheimen]]. I nord grensar Skjåk til [[Norddal]], [[Rauma]] og [[Lesja]], i aust og søraust til [[Lom]], i sør til [[Luster]] og i vest til [[Stryn]] og [[Stranda kommune|Stranda]]. Det går heilårsveg over fjellet til [[Stryn]] i [[Nordfjord]]. Sommarstid er det også veg til [[Geiranger]] på [[Sunnmøre]]. </onlyinclude>
I Skjåk utvidar Ottadalen seg til ein vid, open u-dal med flat dalbotn. Landskapet er forma av istida og av avsetningane frå breelver og bresjøar etter som isen trekte seg attende. Berggrunnen er nokså einsarta og består av gneis. Austdelen av bygda (hovudsoknet og den austlegaste delen av Nordberg, aust for ålmenningsgrensa) er prega av ope, samanhengande jordbrukslandskap, medan Nordberg i vest har mykje furuskog med mindre jordbruksgrender og spreidde enkeltbruk innimellom. Dei store høgfjellsstrekningane (nær 80 % av arealet i kommunen) har gjeve grunnlag for husdyrbeite (derunder utbreidd seterdrift), jakt og fangst, tamreindrift og turisme. I [[1840-åra]] vart det sett i gang utvinning av krommalm på Dørkampen og Høggøymene i fjellet mot [[Lesja|Lesja-kanten]], men det vart kortvarig. I førhistorisk tid og i [[mellomalderen]] kan det ha vore utvunne noko myrmalm t.d. på Randsverk nær [[Sota]], og kanskje noko kleberstein i det same området. Elles har det ikkje vore noko grunnlag for utnytting av malm og mineralførekomster i bygda.


Gjennom hovuddalføret renn Otta-elva, med utspring frå Djupvatnet på Geirangerfjellet. Einaste sidedalen med fast busetnad innan kommunen, er [[Åstradalen]] i sørvest, med grenda [[Bråtå]]. Elva Åstra, med utspring i Liavatnet, møter Otta ved Dønfoss. Større sideelver elles er Tora frå Tordalen, Framrusta frå Raudalen, Tundra frå Tundradalen, Skjøla frå Lundadalen og Aura frå Aursjoen. Storelva Otta, og sideelvene Framrusta (Raudalsvatnet) og Aura (Aursjoen) har vorte regulerte til kraftutvinning.
Folketalet i 2012 er 2307. Det har vore ein nokså jamn nedgang frå midten av 1950-åra, da folketalet var på topp med 3038 innbyggjarar (1956).<noinclude><ref>[http://www.ssb.no/emner/02/02/folkendrhist/tabeller/tab/0513.html Folketalsutvikling 1951-2012 (SSB)]</ref></noinclude>


Lågaste punktet i Skjåk (vestenden av vatnet Skim i Ottaelva) ligg på 364 over havet. Høgste punktet er den høgste av [[Hestbrepiggane]] på 2172 m.o.h., og det er i alt 17 fjelltoppar over 2000 meter innan kommunegrensene.  
Den særs nedbørsfattige bygda er kjend for dei mange anlegga for kunstig vatning som har vore i bruk gjennom mange hundre år. Dette avspeglar seg i ordtaket «gjev Vårherre oss sol, ska' oss sjølve skaffe væte». Motivet i kommunevåpenet, akantusblomen, peikar mot treskurden og andre rike handverks- og folkekunsttradisjonar i bygda.
<gallery>
Fil:Otto Ottesen.jpg|<small>Otto Ottesen, sokneprest i Skjåk (1863-1877) og kommunens fyrste ordførar (1866-1875). Fotograf ukjent.</small>
Fil:Skjaak.jpg|<small>Kommunesenteret Bismo. Foto: Morten Kielland.</small>
Fil:Skjaak_kyrkje_IMG_0944.JPG|<small>Skjåk kyrkje, bygd i 1751-1752. Foto:H.P.Hosar.</small>
Fil:Nordberg kyrkje Skjaak IMG 0900.JPG|<small>Nordberg kyrkje, bygd 1861-1864.</small>
</gallery>


Arealet på 2079 km<sup>2</sup> fordeler seg slik:
{| class="wikitable"
|-
! Arealtype
! Dekar
! Prosent av
totalareal
|-
| Snaufjell
| 1.651.050
| 79,4
|-
| Skogareal
| 173.000
| 8,4
|-
| Brear
| 124.860
| 6,0
|-
| Myrer
| 4.940
| 0,2
|-
| Vassdrag
| 100.190
| 4,8
|-
| Innmark
| 25.000
| 1,2
|-
| Totalt areal
| 2.079.040
| 100
|}


Klimaet i Skjåk er spesielt, på den måten at nedbøren i dalbotnen er svært låg, under 300 mm i årsgjennomsnitt. Det har gjort jordbruket heilt avhengig av kunstig vatning, og forseggjorde anlegg som leier vatn ned frå fjellet til gardane har eksistert frå gammalt av. Dei fyrste  kjeldebelegga for vatningsanlegg er frå ca. år 1600. Med folkevekst og intensivering av korndyrkinga mot slutten av 1700- og utover på 1800-talet, vart vatningsanlegga sterkt utbygde. Særleg kjend som «ingeniør» er [[Vass-Per]].
== Referansar ==
<references/>


Bygg er den kornsorten som har best vekstvilkår i Skjåk. Bygda har iallfall sidan 1600-1700-talet vore kjend vide omkring for den gode kvaliteten på byggkornet. jf. [[Skjåkmjøl]], som blir marknadsført i våre dagar. Temperatur- og vekstsesongtilhøva inneber at ein i Skjåk kan rekne byggavl som nokså årssikker heilt opp til 700 meter over havet, iallfall i solsida. Dei fleste gardane (og heilårsbustadene elles) ligg mellom 365 og 560 meter høgde over havet. Den høgast liggjande større grenda, Bråtå, ligg opp mot vekstgrensa mellom 600 og 700 m.o.h.
[[Kategori:Skjåk kommune|  ]]
 
{{nn}}
== Bygdenamnet ==
Bygda har fått namn etter garden Skjåk (Uppigard og Nigard), og den opphavlege forma er ''Skeidåker''. Det tyder åkeren/plassen der ein held skeid (= leik, kappestrid). Som namn på eit område større enn denne idrettsplassen og (seinare) garden, har «Skeidåker» venteleg blitt teke i bruk da det vart bygd kyrkje der, ein gong i tidleg mellomalder eller i høgmellomalderen (før ca. 1280). I den kyrkjelege inndelinga på 1600-talet omfattar Skjåk annekssokn strekninga på sørsida av Otta (baksida) frå grensa til [[Lom]]<!--ikke lenke til sognet, men bare til (dagens) kommune?--> hovudsokn til og med den på det tidspunktet vestlegaste garden Lindsheim, og alle gardane på nordsida (solsida) vestfrå til Aura. Resten av nåverande Skjåk sokna til kyrkja på Hove på Ramstadstronda, som i likskap med kyrkja på Skjåk kom til ein gong før 1280. Fellesnamnet på dei to sokna Skjåk og Hove har vore ''[[Nordherad]]'', ei nemning som truleg skriv seg frå ei samfunnsorganisering som går attende til førkristen tid. Som fellesnamn på bygda vart nok Nordherad delvis nytta heilt til bygda vart eige prestegjeld i 1864, og kanskje enda ei stund etter det. Men vi kan rekne med at «Skjåk» vart meir og meir einerådande etter at kyrkja på Hove vart nedlagt i [[1752]] og det vart berre eit sokn i Nordherad.
 
== Grendeinndeling ==
''Grendeinndelinga'' har variert historisk og ut frå ulike funksjonar (bearlag, skulekrinsar med meir). For orienterings- og jamføringsføremål er følgjande inndeling nytta gjennomgåande i ''Skjåk bygdebok'' (band 1-3 1994, 1995, 1998):
{| class="wikitable"
|-
! Sokn og grend
! F.o.m. - t.o.m.
! Fyrste påviselege busetjing o.a.
|-
| Skjåk sokn
|
|
|-
| Sørsida av Otta (baksida), frå  aust mot vest:
|
|
|-
| Geilostronda
| Gnr. 1 Risheim – gnr. 7 Soglo
| Eldre jernalder.
|-
| Bersustronda
| Gnr. 8 Brekk -  gnr. 16 Gløverstad
| Eldre jernalder.
|-
| Skjåkstronda
| Gnr. 17 Ånstad – gnr. 23.2 Vigstad
| Eldre jernalder
|-
| Brukrokane og Dalane
| Gnr. 23.6 Vigstadmoen – gnr. 52.2 Nørdre Ytre
| Plassgrend under Vigstad og Reppen frå slutten av 1700-talet.
|-
| Lundagrenda
| Gnr. 25 Lund – gnr. 61.5 Randen
| Jernalder? Heilt øyde i seinmellomalderen. Gjenrydding ca. 1600.
|-
| Nordsida av Otta, frå vest mot aust:
|
|
|-
| Norda Aura og Forbergsgardane
| Gnr. 29 Berger – gnr. 41 Sperstadøygarden
| Eldre jernalder
|-
| Reppen
| Gnr. 42 Grimstad – gnr. 57 Marlo
| Eldre jernalder.
|-
| Ramstadstronda
| Gnr.  58 Hånsnar – gnr. 72 Kolstad
| Eldre jernalder.
|-
| Synna Brua
| Gnr. 73 Brujordet – gnr. 82 Øvre Bakken
| Jernalder? Nesten heilt øyde i seinmellomalderen. Gjenrydding ca. 1600.
|-
| Nordberg sokn
|
|
|-
| Sørsida av Otta (baksida), frå  aust mot vest, og austlegaste delen av Åstradalen:
|
|
|-
| Teigoms- og Påsågrenda
| Gnr. 83 Søre Teigom – 21.4 Nørdre Morken
| Jernalder? Heilt øyde i seinmellomalderen. Plassgrend under gnr. 21 Nigard Skjåk frå 1700-talet
|-
| Øygardane
| Gnr. 85 Flekkøy – gnr. 93 Åbue
| Eldre jernalder. Heilt øyde i seinmellomalder. Heimsetrer og plassar under gardar i hovudsoknet i tidleg nytid
|-
| Åmot (Kvitingslia, Langskota, Åmotsgrenda, Brumillom)
| Gnr. 94 Nyhus (Bysjet) – gnr. 110 Våttaneset
| Ryddingar i ålmenninga på 1700- og 1800-talet, bureising villabygging i 1920- og 1930-åra.
|-
| Åstradalen:
|
|
|-
| Bråtå
| Gnr. 162 Stulen -  gnr. 154 Nørdre Tuva
| Ryddingar i ålmenninga frå ca. 1730.
|-
| Nordsida av Otta (solsida) frå vest mot aust:
|
|
|-
| Billingsdalen
| Grotli – Gnr. 112 Øyberget
| Ryddingar i ålmenninga frå ca. 1800.
|-
| Jøingslia
| Gnr. 134 Fallingen – gnr. 172 Sletten/Banken
| Ryddingar i ålmenninga frå ca. 1800.
|-
| Langleitgrenda
| Gnr. 114 Rudi (Ånstadplass) – gnr. 117  Søre Langleite
| Ryddingar i ålmenninga frå ca. 1730.
|-
| Bruheimsgrenda
| Gnr. 118 Lykre – 127 Skei og Bismo
| Eldre jernalder
|}
;Skjåk sokn
:''Nordsida (solsida) av Otta, frå aust mot vest'': Synna Brua, Ramstadstronda, Reppen, Norda Aura og Forbergsgardane.
:''Sørsida (baksida), frå aust mot vest'': Gjeilostronda, Bersustronda, Skjåkstronda, Brukrokane og Dalane, Lundagrenda.
 
;Nordberg sokn
:''Nordsida (solsida), frå aust mot vest'': Bruheimsgrenda, Langleite og Jøingslia, Billingsdalen.
:''Sørsida (baksida og Åstradalen), frå aust mot vest'': Teigoms- og Påsågrend, Øygardane, Åmotsgrenda, Bråtå.
 
Tettstaden '''[[Bismo]]''', på grensa mellom Skjåk og Nordberg på solsida, er i dag bygdesenter med kommuneadministrasjon, ungdomsskule og idrettshall, industriverksemder, kjøpesenter og ei rekkje andre verksemder innan tenesteytande næringar.
 
== Historisk-administrativ tilknyting ==
 
=== Kommunen ===
Skjåk vart eige [[Leksikon:herred|herad]] frå 1. januar 1866 (kgl. res. 3. desember 1864). Til da hadde bygda vore del av [[Lom herad]] alt sidan det kommunale sjølvstyret vart innført i [[1837]].
 
=== Førhistoriske inndelingar ===
I «den eldste Noregs-soga», ''[[Historia Norvegiae]]'' frå slutten av 1100-talet, blir Austlandet inndelt i fire «patrias», som igjen bestod av i alt 12 «provinces». Det eine av desse patrias er «Gudbrandsdalen med Lom og granneprovinsane». I Halvdan Kohts omsetjing er patria kalla [[Leksikon:lagdømme|lagdømme]], og provins er omsett med [[fylke]]. I ''Bygdebok for Skjåk'' band 1 er desse opplysningane tolka slik: Lom (med Skjåk) har danna eit eige kult- og rettsfellesskap, truleg med [[Leksikon:tingstad|tingstad]] der stavkyrkja i Lom seinare vart bygd (Mo). Denne «provinsen» vart heller kalla «herad» enn «fylke». Heradsordninga var knytta til [[Austlandet]], medan fylke var eit [[Vestlandet|Vestlands]]- og [[Trøndelag]]s-fenomen. Heradet Lom har igjen vore delt i mindre krinsar, slik det gamle bygdenamnet Nordherad for Skjåk kan vera ei minning om. Formuleringa frå ''Historia Norvegiae'' indikerer at Lom og «grannefylka» ikkje har vore rekna med til den eigentlege Gudbrandsdalen. I sine merknader i omsetjinga er Koht inne på at grannefylka til Lom kan ha vore 1) Vågå (der er det også den dag i dag eit Nordherad), 2) Lesja og Dovre og 3) Fron. Det vil seia at "fylka" har hatt same utstrekninga som dei seinare tiders tinglag, prestegjeld og i samsvar med den fyrste kommuneinndelinga etter 1837. Desse fire einingane i Nord-Gudbrandsdalen ([[Norddalen]]) høver elles godt med at Norddalen i følgje tingfarebolken i [[Magnus Lagabøtes landslov]] skulle ha fire representantar på Eidsivatinget.
 
=== Inndelingar i mellomalderen ca. 1050-1537 ===
;Prestgjeld og sokn
[[Skjåk kyrkje|Skjåk]] og [[Hove kyrkje]]r er nemnde i eit ''[[Leksikon:diplom|diplom]]'' frå [[1343]], der det framgår at 60 år før det (altså ca. 1280) hadde dei to kyrkjene hatt ein og same prest. Det er rimeleg å tru at presten har budd på Prestegarden like ved Skjåk-kyrkja. Ved [[Oldsaksamlinga i Oslo]] er det ein døypefont frå Hovs-kyrkja som er datert til perioden 1150-1200. Ut over dei slutningane som kan trekkjast av ovanståande, kan vi ikkje datere etableringa av kyrkjene og sokna nærare.
 
I eit diplom frå [[1363]] er Steine Petersson nemnd som prest i «Skidakers sokn Bøær sokn Giæilo sokn ok Nes sokn». I ''bygdebok for Skjåk'' band 1 er situasjonen tolka slik: «Bøær sokn» er identisk med Hove sokn, med kyrkje på Hove og kyrkjegard på nabogarden Bøje. Korleis det har vore med kyrkjene på [[Geilo|Gjeilo]] og Nes (Synstnes, Stusnes og Nørstnes i nåverande [[Lom kommune]]), og om desse kyrkjene eventuelt har hatt eigne prestar, er uvisst. Steine Petersson er nemnd som prest i Lom kyrkje (Mo) i fleire dokument 1375-1410. Sikkert er det iallfall at i det meste av seinmellomalderen og tidleg nytid fram til 1752, har det vore to kyrkjesokn i nåverande Skjåk: Hove og Skjåk, og båe var [[annekssogn|anneks]] under Lom prestegjeld.
 
;Tingordning
I ''Skjåk bygdebok'' bd. 1 er tingordninga for Skjåks vedkomande i tidleg- og høgmellomalderen forsøkt rekonstruert slik:
 
*Lokale ting for Nordherad (nåverande Skjåk), kanskje med tingstad på Hove. Dette har vi ikkje direkte kjeldebelegg for, men sluttar det ut frå namnet «Nordherad» og at Hove er nemnt som «rett stemnestad» ved eit par høve i seinmellomalderen.
 
*Heradsting på Mo (ved [[Lom kyrkje]]) for Lom og Skjåk. Dette var mellom anna [[Leksikon:våpenting |våpenting ]] ved [[Leksikon:kyndelsmesse|kyndelsmess]] (2. februar), det var skatteting og verka elles i ei mengd andre funksjonar. Det er dette tinget som har lengst kontinuitet og vart til [[Leksikon:bygdetinget|bygdetinget]] i den fastare rettsinstansordninga som vart innført frå [[1590]].
 
*Midfastetinget 2-3 veker før påske. Dette var venteleg «fylkesting» for [[Gudbrandsdalen|Nord-Gudbrandsdalen]], kanskje med fast plass på Tingsvaberget («Liufervang») nær [[Lye]] i [[Vågå]]. Her skulle lendmann eller sysselmann utnemne fire utsendingar til [[Leksikon:lagtinget|lagtinget]].
 
*Syslemannstinget, for same distriktet og på same møtestaden som midfastetinget. Syslemannstinget skulle haldast seinast tre veker etter lagtinget, og der skulle det berettast om kva som hadde gått føre seg på det sistnemnde.
 
Alle tingsamlingane frå «Nordheradstinget» til og med syslemannstinget var [[allting]], dvs. at alle frie menn, iallfall husbondane, hadde rett til og var forventa å møte fram.
 
*Lagtinget ved [[Eidsvoll]] ved [[Leksikon:Botolvsmesse|Botolfsmess]] (16.-17. juni). Dette var eit representasjonsting, der utsendingar kom saman frå heile [[Eidsivatingslag]].
 
Iallfall frå Håkon V Magnussons regjeringstid (1299-1319) var det innan Eidsivatingslag to lagmenn, kvar med sitt lagting, på Hamar og i Oslo. Gudbrandsdalen sokna da til Hamar.
 
;[[Sysle]]
Frå kong Sverres regjeringstid (1177-1202) var [[syslemannen]] det viktigaste leddet i kongeleg maktutøving på distriktsplanet. Landet vart etterkvart inndelt i eit femtitals sysler, som var etter måten faste embetsdistrikt. Skjåk tilhøyrde "Nørdre luten av Gudbrandsdalen". På 1220-talet var ein [[Håvard på Sandbu]] i Vågå syslemann. I 1380-åra ser det ut til at [[Halvard Alfsson]] på [[Sandbu]] var syslemann. (Han var m.a. til stades på [[Geilo]] i Skjåk i 1384 i samband med eit oppgjer etter ei drapssak.) [[Pål Halvardsson]] (sonen til Halvard Alfsson?) var "kongens ombodsmann i nørdre luten av Gudbrandsdalen" i 1432. Mot slutten av seinmellomalderen og i tidleg nytid vart syslemannens funksjonar overtekne av dei ikkje-adelege futane og deira overordna, dei adelege lensinnehavarane.
 
=== Geistleg inndeling etter 1537 ===
;[[Bispedømme]] ([[Leksikon:stift|stift]])
:Før 1541: Hamar
:1541-1864: Oslo/Christiania
:1864- dags dato: Hamar
 
;[[Prosti]]
:Fram til 1871: Gudbrandsdalen
:1871 - dags dato: Nord-Gudbrandsdalen
 
;[[Prestegjeld]] og [[sokn]]
:Fram til 1752: To kyrkjer og kyrkjesokn i nåverande Skjåk: Hove og Skjåk. Båe sokna var anneks under Lom prestegjeld.
:1752-1863: Nåverande Skjåk kyrkje vart innvigd i [[1752]]. I samband med dette vart Hove kyrkje og annekssokn nedlagt. Heile nåverande Skjåk vart deretter eitt annekssokn under Lom prestegjeld.
 
:1863- dags dato: Skjåk vart eige prestegjeld frå [[13. desember]] [[1863]] (kgl. res. 4. august 1863). Nordberg, den vestlege delen av Skjåk, vart skilt ut som annekssokn frå 1. januar 1866 (kgl. Res. 23. september 1865). [[Nordberg kyrkje]] stod ferdig i [[1864]].
 
=== Sivile forvaltningsdistrikt frå 1500-talet til i dag ===
;[[Len]]
I heile lenstida (fram til 1660) var [[Gudbrandsdalen futedømme]], som Skjåk tilhøyrde, direkte underordna lensherren på Akershus.
 
;[[Amt]] og [[fylke]]
I lenstida var statthaldaren på Akershus samstundes lensherre over Akershus len. Statthaldarembetet heldt fram etter at eineveldet vart innført i 1660. I åra 1660-1679 ivaretok statthaldaren framleis dei gamle lensherrefunksjonane i Akershus, til det vart utnemnt ein eigen stiftamtmann i Kristiania i 1679.
:1679-1687: Direkte under Kristiania stiftamt
:1687-1694: Gudbrandsdalens og Hedmarkens amt
:1694-1757: Igjen direkte under Kristiania stiftamt
:1757-1781: Opplandenes amt (nåverande Oppland og Hedmark)
:1781-1918: Kristians amt (Østre Opplandene, dvs. nåverande Oppland)
:1918- dags dato: [[Oppland fylke]]
 
;[[Futedøme]]/[[fogderi]]
:Fram til 1861: Gudbrandsdal
:1861-1909: Nord-Gudbrandsdal
:(Futedømet nedlagt 1909.)
 
;[[Lensmann]]sdistrikt
:Fram til 1909: Lom
:1909-dags dato: Skjåk
 
=== Rettsleg inndeling frå 1500-talet til i dag ===
;[[Leksikon:Lagdømme|Lagdømme]], [[Leksikon:lagsogn|lagsokn]], [[stiftsoverrett]], [[lagmannsrett]]
:Før 1797: Opplandene lagdømme
:1797-1890: Kristiania stiftsoverrett
:1890-1891: Eidsivating lagmannsrett
:1892-1906: Frostating lagmannsrett
:1907-1936: Borgarting og Agder lagmannsrett
:1936- dags dato: Eidsivating lagmannsrett
 
;[[Leksikon:Sorenskriver|Sorenskriveri]]
:Ca. 1591 - 1699: Nord-Gudbrandsdal
:1699-1731: Gudbrandsdal
:1731- dags dato: Nord-Gudbrandsdal
 
;[[Leksikon:Tinglag|Tinglag]]
:Før 1887: Lom
:1887-1927: Skjåk
 
=== Militær inndeling 1628-1940 ===
 
1628-1657
Akershusiske nasjonale infanteriregiment. Kompania hadde ulike namn etter kompanisjefen. Soldatane frå Skjåk og Lom tilhøyrde f.eks. kaptein Iver Dues kompani i [[Hannibalsfeiden]] 1643-1645.
 
1657-1718:
 
Det nordgudbrandsdalske kompani (Skjåk, Lom, Vågå, Sel, Lesja og Dovre) av Det opplandske nasjonale infanteriregiment. I følgje forordning 1705 skulle det haldast bataljonsamling kvart år i juni på Breivegen i Fron, og kompanisamling ved [[Leksikon:telthus|telthuset]] (kompanidepotet) i Vågå to gonger i året (sist i februar og i september).
 
1718-1789:
 
Det vestgudbrandsdalske eller Lomske kompani (Lom og Skjåk) av 1. eller Østre opplandske nasjonale infanteriregiment.
 
1789-1818:
 
Det lomske kompani i 2. bataljon i Det opplandske nasjonale infanteriregiment. Eksersisplass på "Kirkens Fortaug" i Lom hovudsokn, bataljonsplass på Breivegen i Fron.
 
1818-1867:
 
Vågeske kompani av Gudbrandsdalske nasjonale musketerkorps av 1. Akershusiske infanteribrigade. Eksersisplass ved Lomskyrkja og ved telthuset på Sve i Vågå. Kapteinsgard på Hågå i Lom. Korpssjefen (majoren) på Frostad i Fron.
 
1867-1888:
 
1. kompani av Gudbrandsdalske bataljon.
 
1889-1911:
 
1. kompani (Lesja, Skjåk, Lom, Vågå) av 4. korps (Gudbrandsdalen) av 1. Akershusiske infanteribrigade.
 
1911-1930:
 
12. kompani (Skjåk, Lom, Vågå, Heidal) av 3. (Gudbrandsdalske) bataljon, 5. infanteriregiment (Østoppland) av 2. kombinerte brigade (frå 1916: 2. divisjon).
 
1930-1934:
 
Som 1911-1930, men nå var 3. bataljon berre landvernbataljon (andre oppbod).
 
1940:
 
2. bataljon av Infanteriregiment nr. 5 av 2. divisjon. Dei fleste frå Skjåk som var med i felttoget i april-mai 1940 tilhøyrde denne avdelinga. Men somme var også i Artilleriregiment nr. 2 (også i 2. divisjon) og andre avdelingar.
 
== Folketalsutvikling ==
[[Bilde:Folketalsutviklinga i Skjaak.jpg|right|500px]]
{| class="wikitable"
|-
! Tidspunkt og kjelde
! Folketal
 
|-
| Høgmellomalder maksimum<br>rett før Svartedauden 1350<br>(''Skjåk bygdebok'' bd 1)
| Min. 120 bruk, 600-700 personar
|-
| Lågmål i seinmellomalderen<br>ca. år 1500<br>(''Skjåk bygdebok'' bd. 1)
| Ca. 50 bruk, 250 personar
|-
| 1664 (''Skjåk bygdebok'' bd. 2,<br>på grunnlag av prestens manntal)
| 700 personar
|-
| Folketeljinga 1769
| 1049
|-
| Folketeljinga 1801
| 1485 (i den trykte statistikken: 1367.<br>Justert i ''Skjåk bygdebok'' bd. 3.)
|-
| Folketeljinga 1815
| ca. 1450 (i den trykte statistikken: 1337.<br>Justert i ''Skjåk bygdebok'' bd. 3.)
|-
| Folketeljinga 1825
| 1875
|-
| Folketeljinga 1835
| 2137
|-
| Folketeljinga 1845
| 2159
|-
| Folketeljinga 1855
| 2477
|-
| Folketeljinga 1865
| 2691
|-
| Folketeljinga 1875
| 2623
|-
| Folketeljinga 1891
| 2477
|-
| Folketeljinga 1900
| 2318
|-
| Folketeljinga 1910
| 2166
|-
| Folketeljinga 1920
| 2282
|-
| Folketeljinga 1930
| 2444
|-
| Folketeljinga 1946
| 2990
|-
| Folketeljinga 1950
| 3028
|-
| Folketeljinga 1960
| 2868
|-
| Folketeljinga 1970
| 2571
|-
| Folketeljinga 1980
| 2623
|-
| Folketeljing/folkeregister(?) 1990
| 2612
|}
 
Etter 1990 sjå [http://www.ssb.no/kommuner/kommune_frameset.cgi?kommune=0513 Statistisk sentralbyrå]
 
== Historisk epokeoversyn ==
 
=== Førhistorisk tid ===
;[[Steinalder]] og [[bronsealder]] (8000-500 f. Kr.)
 
Ca. år 7000 f.Kr. er bakre grense for levelege vilkår for folk i Skjåk-traktene. Det er ingen sikre spor etter folk i [[eldre steinalder]] (8000-4000 f. Kr.) innan kommunegrensene, men funn av flint og kvartsitt på buplassar ved Aursjoen og Hellstuguvatnet, og ei flintflekke (reiskaps-/våpenemne) på Lomsegga ''kan'' vera så gamle. Det er sannsynleg at små flokkar av jegerar/sankarar har streifa rundt i området også i eldre steinalder. Ein hovudressurs har i så fall vore reinsflokkane. Dei påviste buplassane ligg strategisk til ved kjende reinstrekk.
 
Den skilsetjande endringa frå eldre- til [[yngre steinalder]] (4000-1800 f.Kr.) er innføringa av jordbruk. I 1993 vart det funne ei steinøks på Pollodden i Billingsdalen, som kan tidfestast til ca. 2500 f. Kr. Den blir knytt til den såkalla [[stridsøkskulturen]], som var ein jordbrukskultur frå yngre steinalder. Frå tidsrommet 2500-2000 f. Kr. er det ved pollenanalyser påvist jordbruk i nabobygda Lesja. I Åmotsgrenda i Skjåk (ved Uppnose og Dønfoss) er det tidlegare funne ein skiferdolk og ein flintdolk, som blir tidfesta til overgangen steinalder-bronsealder (ca. 1800 f.Kr.). Same tidfestinga gjeld ein pilspiss frå Bakke i Reppen.
 
;[[Eldre jernalder]] (500 f. Kr. - 600 e. Kr.)
 
Ved overgangen til jernalderen hadde det altså truleg vore drive jordbruk i Skjåk i eit par tusen år allereie. Dei eldste gardsnamna i bygda, som for fyrste gong gjev oss konturane av eit busetjingsmønster, kan gå attende til tida kring Kristi fødsel. Det gjeld -heim-namna (Risheim og Kvålheim i Skjåk sokn, Lindsheim, Bruheim, Jemnheim og Harsheim i Nordberg), og det gjeld -vin-namna (Lykre, Hyrve og det forsvunne «Skodin», alle i Nordberg). Namna som endar på -lo (Geilo, Soglo, Marlo) og ein del andre gardsnamn som Bøje, Hole, Kvåle og fleire kan likeins skrive seg frå eldre jernalder.
 
Både i yngre steinalder/bronsealder og i jernalderen har jordbruket vore drive i kombinasjon med jakt og fangst. Dei mange fangstanlegga for elg og rein i Skjåk har nok hatt som føresetnad ein permanent jordbruksbusetnad i bygda. Ei fangstgrop for elg ved Åmot vart arkeologisk granska i 1991. Dateringar av trekolprøver frå gropa indikerer at den har vore i bruk med eller utan avbrot i nær halvtanna tusen år. Den eldste av tre prøver vart tidfesta til ein stad mellom år 220 og 570 e. Kr., altså eldre jernalder. Men slike anlegg kan for den saks skuld godt ha vore i bruk i yngre steinalder. Dei to andre prøvene vart daterte til høvesvis 1275-1410 (høg- og seinmellomalder) og 1500-1635 (tidleg nytid).
 
;[[Yngre jernalder]] (600-1050)
 
I yngre jernalder ([[merovingartid]] 600-800, [[vikingtid]] 800-1050) får vi tillegg til gardsnamna også gravfunn i Skjåk som hjelp til å kartleggje busetjing og samfunnsform. Det er gravfunn frå merovingartida (ca. 20 enkeltgjenstandar) frå Roen (Teigomsgrenda), Harsheim (Bruheimsgrenda), Hole (Norda Aura), Brandsar og Tråstad i Reppen og på Holø på Gjeilostrond. Frå vikingtida er det noko over 20 gravfunn med over 60 enkeltgjenstandar, spreidd over heile bygda nord til Nyhus (Bysjet) i Åmotskrinsen. Ei rekkje gardsnamn kan tidfestast til yngre jernalder, mellom anna dei som endar på -stad og -ar. I ''Skjåk bygdebok'' bd. 1 blir det rekna med ca. 60 gardsbruk i bygda ved år 1000.
 
I fleire fjelldalar i og rundt Skjåk er det påvist større samlingar av hustufter som venteleg skriv seg frå førhistorisk tid eller tidleg mellomalder. Det gjeld ved Vuluvatnet (Nysetra) og ved Liavatnet i Skjåk, ved Fellingsvatnet og Løstulen i Lesja og dessutan i Finndalen i Lom og Vågå. Områda i nabokommunane har relevans også for den snevrare bygdehistoria for Skjåk, da dei nemnde områda har vore utnytta til setring frå Skjåk-sida. For Finndalens vedkomande gjeld det den dag i dag. Ei form for setring er det også nærliggjande å tenkje seg knytta til dei løyndomsfulle tuftene. Dessutan kan husa ha vore nytta i samband med bruken av dei store reinfangstanlegga i områda. Men ein kan heller ikkje utelukke heilårs busetning. Alle desse «fjellgrendene» ligg rett nok nær eller godt over dagens vekstgrense for korn (700 m.o.h.). Men ved Nysetra i Lordalen (Lesja) er det påvist kornpollen i ei jordprøve datert til vikingtid (ca. 800), og den staden ligg på meir enn 900 m.o.h. Eit mildare klima på den tida styrkar tanken om fast busetjing i fjellgrender, i tilfelle venteleg basert på ein kombinasjon av jordbruk for sjølvforsyning og jakt til byttehandel.
 
=== Mellomalder 1050-1537 ===
;Tidleg mellomalder og høgmellomalder fram til 1350
 
I følgje [[Snorre Sturlason|Snorre]] vart Lom og Skjåk kristna da [[Heilag-Olav]] kom i det ærend hit i [[1021]]. På veg frå Romsdalen og Lesja kom han via Lordalen «og kom ned ein stad som heiter Stavebrekka». Det var da han stod i solsidefjellet og såg ned på bygda at han uttala: «Det er skade at ein skal brenne så fager bygd.»
 
Kristningsverket og rikssamlinga reknar ein med var nokolunde fullført mot midten av [[1000-talet]].  Frå da av vart Skjåk, i tett fellesskap med grannebygda Lom, meir og meir integrert i eit riksfemnande kyrkjeleg og verdsleg styrings-, forvaltnings- og rettshandhevande apparat, som del mellom anna av [[Hamar bispedømme]] og lagdømmet Eidsivatingslag, og underordna kongelege tenestemenn som syslemannen i Nord-Gudbrandsdalen. Frå 1270-åra galdt [[Landslova]]. Der er det mellom anna pålagt bygdefolket plikt til vedlikehald av vegar. Frå ca. 1400 er det bevart eit dokument som nok peikar attende til ordninga frå høgmellomalderen, og som spesifiserer skjåk- og lomværanes plikter til å halde ved like bruer og vegar i bygdene og over fjellet vestover. Vegen vestover var mellom anna [[pilgrimsveg]] til [[klosteret på Selje]].
 
{{thumb høyre|Dagsgardstabburet.jpg|Dagsgardsstabburet er nå på [[Maihaugen]]}}
Gjennom dei i alt 16 bevarte mellomalderbreva ([[diplom]]) som vedkjem Skjåk før 1350 (det eldste er frå ca. år 1300) møter vi namngjevne skjåkværar som rettsvitne, jordeigarar og jamvel som politiske aktørar. Det siste gjeld Håkon på [[Dagsgard i Skjåk|Dagsgard]] og Tore på [[Geilo i Skjåk|Geilo]], som i 1343 møter for biskopen og lagmannen på Hamar som representantar for bygdefolket. Dei protesterer mot ei kyrkjeleg avgift ([[Leksikon:redegift|reidegift]]) som Tjostolv, prest ved Skjåk og Hove kyrkjer, meiner det er historisk hevd for.
 
Dei fyrste namngjevne skjåkværane vi i det heile kjenner til, er nemnde i eit diplom frå 1312. Det er brørne Nikulas, Ivar, Eindrid, Arnfinn og Erland på Hove, og Orm, som var prest i bygda.
 
Busetjinga ekspanderte. På byrjinga av 1300-talet kan det ha vore meir enn 120 gardsbruk i Skjåk, i alle grender austfrå iallfall til og med Øygardane på sørsida av Otta, og til og med Bruheimsgrenda (Lykre) på nordsida. Lenger vestover er det ikkje prov for fast busetjing, men det er ikkje usannsynleg at det har vore det jamvel i fjelldalar som Åstradalen (ved Liavatnet?) og Billingsdalen (ved Vuluvatnet?).
 
;Seinmellomalder 1350-1537
 
Svartedauden råka Ottadalen hausten 1349. Nær 2/3 av gardane vart som følgje av denne og etterfølgjande pestepidemiar liggjande øyde. «Øydeprosenten» (fråflytta gardar i prosent av maksimumstal for gardar før 1350) er utrekna til 60-64%. Det høver godt med andre utrekningar frå Gudbrandsdalen (Lom: 61%, Ringebu: 63%), og ligg innan landssnittet, som er utrekna til 55-65%. Variasjonsspennet i øydeprosent på landsbasis er frå 20 til 80% i dei bygdene dette har vore undersøkt.
 
 
 
<!-- Kommentert bort inntil det blir lagt inn mer tekst
''Seinmellomalderen (1350-1537)''
 
=== Tidleg nytid 1537-1814 ===
 
=== Tida 1814-1940 ===
 
=== Okkupasjonstida 1940-1945 ===
 
=== Etter andre verdskrigen 1945- dags dato ===
-->
 
== Historiske sektoroversyn ==
 
=== Ressursutnytting og næringsliv - generelt ===
Dei to kyrkjesokna Skjåk og Nordberg kan seiast å ha ulikt ressurs- og næringsgrunnlag frå naturens side. Eit uttrykk for dette er at Nordberg stundom blir omtala som «skogbygda» og Skjåk som «grjonbygda» (grjon = matvarer av mjøl el. korn, korn(avling)).
 
I Nordberg er det betydelege areal med produktiv furuskog, eigd av [[Skjåk almenning]]. Denne delen av bygda har representert ressurstilgang i form av materialar, beite og for for gardane i båe sokna. Frå ca. 1730 har skogen også hatt kommersiell betydning ved sal av i hovudsak rundtømmer fram til 1930. Da vart det bygt eit moderne sagbruk og høvleri nær/i [[Bismo]], og frå da av har avsetnaden dreia seg om foredla trelast. I Nordberg har svært mange av familiane livnært seg av ein kombinasjon av småbruk og skogsarbeid.
 
Dei beste jordbruksareala og dei største gardane finn ein i «grjonbygda» [[Skjåk sokn]]. Der har næringsgrunnlaget tradisjonelt vore dominert av jordbruket, men med viktige inntektstilskot som har falle av eigarrettar i ålmenninga. Fram til ca. 1880 eksporterte gardane betydelege mengder byggkorn til kornfattige bygder og verkssamfunn som [[Lesja]], [[Folldalen]] og [[Røros]]. Etter at jernbanen gjorde konkurransen frå importert korn for hard, måtte ein også i Skjåk satse meir på husdyrhaldet, mest storfehald (mjølkeproduksjon). Etter andre verdskrigen har Skjåk vorte kjent for framifrå svineavl.
 
Nær 80 % av arealet i kommunen er høgfjell. Etter [[Høgfjellskommisjonen]]s granskingar vart i 1922 eigedomsretten også til høgfjellsstrekningane i heile heradet, altså ikkje berre ålmenningsskogen i Nordberg, tilkjent Skjåk almenning. Høgfjellet har i det tradisjonelle landbruket vore utnytta til beite, ikkje minst i form av seterdrift. Frå 1890-åra fram til 1960-åra var det tamreindrift i Skjåk, dels i privat, dels i kommunal regi.  Frå slutten av 1800-talet har høgfjellet også meir og meir danne grunnlag for turisme og andre fritidsnæringar. [[Pollfoss]] og [[Grotli]] er dei eldste turistverksemdene som har vore tufta på dette. Jakt (villrein, elg) og fiske (aure) er og har vore viktig som fritidssyssel og for matauk. Nyleg har monalege delar av høgfjellet i bygda vorte verna område som del av [[Reinheimen nasjonalpark]].
 
Frå og med fyrste verdskrigen har næringslivet vorte stadig meir differensiert. Det vart sett i gang fleire foredlingsverksemder basert på jord- og skogbruk: møller, ysteri og sagbruk. Dei viktigaste var Lom og Skjåk Dampysteri frå 1924 og Skjåk ålmennings sag- og høvleri frå 1930. Etter 1914 vart det danna fleire rutebilselskap i Skjåk og Ottadalen, og ein større bilverkstad vart etablert i Bismo i samband med dette. Mindre trevarefabrikkar og annan småindustri kom også i gang. I løpet av dei siste 30-40 åra har det kome til fleire moderne industribedrifter i Bismo, som mellom anna baserer seg på leveransar til offshoreverksemda.
 
Elektrisk straum kom til store delar av bygda med bygging av kraftverk i tverrelva [[Aura]] i 1919-1920. Regulering av [[Breidalsvatnet]] og [[Raudalsvatnet]] under og etter andre verdskrigen var basert på sal av vasskraft til elektrisitetsverk lenger nedover i [[Otta]], [[Lågen]] og [[Glomma]]. Straumproduksjonen innan bygda vart auka med vidare utbygging av [[Aursjoen]] etter krigen, og ikkje minst med utbygginga av Øvre Otta etter regjeringsvedtak i 2001.
 
<!-- === Dei gamle fangstanlegga ===
 
=== Turismen og reiselivsnæringa ===
 
=== Politikk ===
 
Partidanninga
 
Ordførarar i Skjåk
 
=== Kyrkja og religiøs aktivitet ===
 
=== Anna foreiningsliv ===
 
=== Skolevesen ===
 
=== Helse og omsorg ===
-->
 
=== Kunst og kultur ===
Det er etter måten talrike funn av gjenstandar frå jernaldergraver i bygda, men det er vanskeleg å slå fast kor mykje av dette – om noko - som har vore produsert i bygda. På 1500- og 1600-talet er det bevart mange biletvevnader ([[Leksikon:Flamsk|flamskvev]]), mest med bibelske motiv. Desse har utan særleg tvil vore skapte av folk i Skjåk og grannebygdene. Særleg frå andre halvparten av 1700-talet har treskjerarkunsten vorte eit dominerande uttrykk innan kunst- og husflidsektoren, med namn som [[Skjåk-Ola]] (Ola Rasmussen Skjåk/Teigroen 1744-1803) og [[Sylfest Nilsen Skrinde]] (1732-1785) blant dei fremste. Folkemusikken, særleg felespelet, har vore dyrka. Det mest kjende namnet her er [[Fel-Jakup]] eller Jakup Lom (1821-1876). Frå 1900-talet kan nemnast [[Torkjell Auale]] (1863-1940), [[Kristen Vang]] (1902-1979) og Rikard Skjelkvåle (1890-1976).
Det er to landskjende diktarar frå Skjåk, [[Tore Ørjasæter]] (1889-1968) og [[Jan-Magnus Bruheim]] (1914-1988)
 
[[Kategori:Skjåk kommune| ]]
[[Kategori:Kommuner i Oppland]]
[[Kategori:Gudbrandsdalen]]

Nåværende revisjon fra 26. mai 2021 kl. 09:26

Sjå også artikkelen Skjåk.
Skjåk
0513 Skjak komm.png
Basisdata
Historisk(e) namn Skiaker
Kommunenummer 3433
Fylke Innlandet
Kommunesenter Bismo
Areal 1977.83  km²
Areal land 1977.83  km²
Areal vatn 0  km²
Folketal 2 147 (2023)
Grunnlagt 1866
Målform Nynorsk
Nettside Nettside
Liste over ordførarar

Skjåk kommune ligg i Innlandet fylke, lengst vest i Ottadalen, ein sidedal av Gudbrandsdalen. Kommunen vart skild ut frå Lom 1. januar 1866. Da hadde namnet skriftforma Skiaker. Kommunen er geografisk samanfallande med Skjåk prestegjeld med dei to sokna Skjåk og Nordberg. Bismo er senteret i kommunen, på nordsida av dalen på grensa mellom dei to sokna.

Kommunen ligg mellom fjellpartia med dei nyare namna Breheimen og Reinheimen, og heile 79% av kommunens areal fell inn under nasjonalparkane med desse namna. Eller ein kan seia at fjella i Skjåk tilhøyrer nord- og vestdelen av Jotunheimen. I nord grensar Skjåk til Norddal, Rauma og Lesja, i aust og søraust til Lom, i sør til Luster og i vest til Stryn og Stranda. Det går heilårsveg over fjellet til Stryn i Nordfjord. Sommarstid er det også veg til Geiranger på Sunnmøre.

Folketalet i 2012 er 2307. Det har vore ein nokså jamn nedgang frå midten av 1950-åra, da folketalet var på topp med 3038 innbyggjarar (1956).[1]

Den særs nedbørsfattige bygda er kjend for dei mange anlegga for kunstig vatning som har vore i bruk gjennom mange hundre år. Dette avspeglar seg i ordtaket «gjev Vårherre oss sol, ska' oss sjølve skaffe væte». Motivet i kommunevåpenet, akantusblomen, peikar mot treskurden og andre rike handverks- og folkekunsttradisjonar i bygda.

  • Otto Ottesen, sokneprest i Skjåk (1863-1877) og kommunens fyrste ordførar (1866-1875). Fotograf ukjent.

    Otto Ottesen, sokneprest i Skjåk (1863-1877) og kommunens fyrste ordførar (1866-1875). Fotograf ukjent.

  • Kommunesenteret Bismo. Foto: Morten Kielland.

    Kommunesenteret Bismo. Foto: Morten Kielland.

  • Skjåk kyrkje, bygd i 1751-1752. Foto:H.P.Hosar.

    Skjåk kyrkje, bygd i 1751-1752. Foto:H.P.Hosar.

  • Nordberg kyrkje, bygd 1861-1864.

    Nordberg kyrkje, bygd 1861-1864.


Referansar

  1. ↑ Folketalsutvikling 1951-2012 (SSB)
Hentet fra «https://lokalhistoriewiki.no/index.php?title=Skjåk_kommune&oldid=1627499»