Vågå kommune

Vågå
Basisdata
Kommunenummer	0515
Fylke	Oppland
Kommunesenter	Vågåmo
Areal	71.9  km²
Areal land	0  km²
Areal vann	71.9  km²
Folketall	ukjent kode (2023)
Grunnlagt	1907
Målform	Nynorsk
Nettside	Nettside

Mal:Thumb høyre Vågå er ei fjellbygd og kommune i Oppland fylke, den nest austlegaste av dei fire Ottadals-kommunane Skjåk, Lom, Vågå og Sel. Vågå grensar til følgjande sju kommunar, etter tur frå nord mot aust, sør og vest: Lesja, Dovre, Sel, Nord-Fron, Øystre Slidre, Vang og Lom.

Bygda ligg opp mot Dovrefjell, Valdresflya og dei austlege delane av Jotunheimen. Næringslivet er tradisjonelt jordbruksbasert med utstrekt bruk av dei store utmarksområda, både til utøving av primærnæringar og til reiseliv og fritidssyslar.

Kommunesenteret er Vågåmo. Ein person frå Vågå blir kalla vagvér. Kommunevåpenet med reinsdyrmotivet viser både til utmarksnæringar (tamreindrift og jakt) og til Per Gynts bukkeritt over Besseggen, som ligg innan kommunegrensene.

Namnet

Det fyrste kjeldebelegget for bygdenamnet er eit diplom frå 1313. Der finn vi forma ”a Vagha”, truleg ei bøyingsform av nominativ Vagi, som er laga av verbet vega = å føre, transportere. Stadnamnet har såleis vorte omsett med ”ferdaveg”.<ref'Norsk stadnamnleksikon, som viser til Magnus Olsen i Maal og Minne 1919.</ref>

Kommunehistorikk og historisk-administrativ tilhøyrsle

Da formannskapslovene vart vedtekne i 1837, vart Vågå prestegjeld, som den gongen også omfatta anneksa Sel og Heidal, til Vågå herad. I 1907 vart Sel og Heidal utskilde som eigne kommunar. Dagens kommune består altså av det gamle Vågå hovudsokn.

Gjennom heile den kjende historia har Vågå vore knytt til dei større regionale administrasjonseiningane Gudbrandsdalen og Nord-Gudbrandsdalen. Det gjeld den mellomalderske sysla og sidan futedøme, sorenskriveri, politidistrikt og prosti. I lenstida (frå seinmellomalderen til 1660) låg Gudbrandsdalen futedøme under Akershus len. Etter 1660 tilhøyrde distriktet Opplandenes amt, seinare Kristians amt og Oppland fylke.

Sorenskrivarembetet i Nord-Gudbrandsdalen har i fleire hundre år hatt tilhald i Vågå, truleg alt sidan embetet vart oppretta rundt år 1600.

Høgde over havet og arealfordeling

Om lag 70 % av kommunens areal består av snaufjell, brear og vatn. Skogen dekkjer 25% og dyrka mark snaue 2,5%. (Resten er m.a. myrlende og bebygde område.)

I hovuddalføret ligg Vågåvatnet 362 m.o.h., Lalmsvatnet 355 m.o.h., og det meste av busetjinga ligg i dalbotnen og liene her. Men det er fjellgrender med fast busetjing opp i mot 800 m.o.h. På nordsida av Ottadalen går fjelltoppane opp i 1500-1600 meter, på sørsida (i Jotunheimen) over 2000 meter. Høgast er Store Knutholstind på 2341 m.o.h.

Næringsliv

Medan Vågå tidlegare var ei alt overvegande jordbruks- og utmarksbrukskommune, er næringslivet i dag dominert av andre sektorar. På er vektinga av næringsgreinene som følgjer (tal frå 2007)

• Jordbruk og skogbruk: 16%
• Industri, berverk, bygg og anlegg 24%
• Reiseliv 11%
• Varehandel 12%
• Offentleg og privat tenesteyting 37%

Vassdrag, vegar og grender

I hovuddalføret

Gjennom hovuddalføret renn Ottaelva, som i hovudbygda utvidar seg til Vågåvatnet. Lenger nedover (austover) i hovuddalføret heiter det Lalm. Det er eit bygdelag, skulekrins med meir som utgjer austlegaste delen av Vågå rundt Lalmsvatnet. Lalm er også namnet på ein liten tettstad ved austenden av vatnet. Frå Lalm går det fylkesveg i nordaustleg retning over Vågåruste til Nord-Sel, og sørover gjennom Rindalen og Heidalsskogen til Bjølstadmoen i Heidalen.

Ved Eidefossen på Lalm er Otta oppdemt og har produsert elektrisk straum sidan 1917.

På nordsida av Vågåvatnet, vestover frå Vågåmo ligg grendene Øvre og Nedre Nordherad, høvesvis nede ved vatnet og på høgdedraget lenger opp. Nordherad er eit av dei 20 områda som regjeringa har utpeikt til spesielt utvalde kulturlandskap.

Sjårdalen er ei grend på sørsida av Otta i eit dalsøkk ned mot Lalmsvatnet.

I nordvest: Grendene langs Finna

Langs sideelva Finna, som renn frå nordvest og munnar ut i Otta ved Vågåmo, ligg frå aust mot vest grendene Skogbygda og Skårvangen, og lengst vest seterdalen Finndalen. Området nedst ved Finna (nærast Vågåmo) hadde tidlegare grendenamnet Finntryu (av Finntridjungen frå gammalnorsk tid), men dette gjekk ut av dagleg bruk i løpet av 1900-talet.

Sjodalen og andre område mot sør

Ved utløpet av Tessa, på sørsida av dalføret, ligg Tessanden, eit lite grendesentrum. Tesse kjem frå fiskevatnet Tesse i Lom kommune. Tessa er regulert og gjev kraft til fire kraftstasjonar.

Elva Sjoa har utspring i Vågå, og Sjodalen, kjent seter- hytte- og turistområde, høyrer kommunen til. Her ligg kjende turiststader som Hindseter, Bessheim og Gjendesheim. Frå Gjendesheim kjem ein innover vatnet Gjende med Besseggen, Memurubu og Gjendebu, som også ligg i kommunen. Dette er nå del av Jotunheimen nasjonalpark.

Gjennom Sjodalen går riksveg 51 over Valdresflya til Valdres. Vegen tar i Vågå av frå riksveg 15 opp lia ved Randen, passerer grenda Synsliene, fleire setergrender og vatnet Lemonsjøen med ein turiststad og alpinanlegg, og deretter fjellgrenda Randsverk før vegen går vidare gjennom Sjodalen. Setrene i området er store og gode, og er kjende for å ha vore utnytta også vinterstid («vinterlego»).

Sjoa renn fyrst i nordleg, så i austleg og til slutt i søraustleg retning ned gjennom Heidalen, til den munnar ut i Gudbrandsdalslågen ved Sjoa jernbanestasjon. I seinare år har Sjoa vorte kjend for raftingsport og andre opplevingsaktivitetar.

Kjelder og litteratur

• Store norske leksikon, oppslag Vågå, kfr. 12.10.2012
• Eide, Hans Jakob: Ottadalen. Befolkning, næringsliv og samferdsel. Lom 1958.
• Teigum, Ivar: Bygdebok for Vågå og Sel, bd. 1-3, Vågå kommune og Sel kommune 2001-2007.