Futar i Sogn
Futar i Sogn. Sogn var eitt futedøme det aller meste av perioden frå dei fyrste kjende futane dukkar opp i Sogn på slutten 1400-talet til avskaffinga av futeembetet i 1898. I 1635 vart likevel futedømet delt i to, Indre Sogn og Ytre Sogn. Sjølv om dei to futedøma vart samla til eitt embetsdistrikt i 1690-åra, vart namnet Ytre og Indre Sogns fogderi hengande att som namn på embetsdistriktet.
Dale len (Luster) vart utskild frå Bergenhus len i 1565. Frå dette året femnde difor ikkje Sogn futedøme om Luster. Då Dale len vart lagt inn under Bergenhus att i 1614, heldt Luster fram med å ha sin eigen fut. Dette vart utgangspunktet for utskiljinga av Indre Sogn som eige futedøme i 1635. Futedøma i Sogn femnde om alle prestegjeld i Sogn unnateke Gulen skipreide i Eivindvik prestegjeld som låg til Nordhordland futedøme. Sjå Skipreider i Sogn og Fjordane for detaljar.
Futar i Sogn (ca 1460-1633)
Lista er ikkje fullstendig.
| År (ca) | Namn | Merknad |
|---|---|---|
| Før 1463 | Helge Trulson | Nemnd som tidlegare fut i 1463 |
| 1484 | Guttorm Tield | Nemnd 1484 – Ein Botolf i tillegg nemnd som strandfut i Utvær |
| 1520 | Per Islender | Nemnd 1518-1520 |
| 1530 | Svend Bagge og Truels Iude | |
| 1541 | Anders Szelandzffar | Nemnd 1541 |
| ca 1550 | Brynnill Simensøn | Nemnd 1570 |
| 1565 | Christopher Anderssen | |
| 1568 | Christiern Jenson | Nemnd 1568 |
| 1569 | Peder Tysk | Nemnd 1569 |
| 1574 | Jens Holst | Nemnd 1574 |
| -1592 | Nils Bildt | |
| 1597 | Christopher Wetzelssen | |
| 1601 | Palle Friis(?) | |
| 1601, 1603 | Engel Jensen (Bang) | |
| 1604-1611 | Gjøde Pedersøn | Klagemål 1610 |
| 1607-1608 | Maurits Bosted | |
| 1610-1611 | Peder Jenssen | |
| 1611-1616 | Hans Rasmussen | Hadde òg godset etter Gjøde Pedersen i Sogn |
| 1616-1619 | Anders Lunde | Hadde òg godset etter Gjøde Pedersen i Sogn |
| 1620-1629 | Simen Nilssen | Ikkje godset etter Gjøde Pedersen |
| 1629-1633 | Peder Paasche | Ikkje godset etter Gjøde Pedersen |
Peder Paasche var siste futen som hadde heile Sogn (unnateke Luster). I vakansen etter Paasche viser lensrekneskapane at den avtroppande futen for Dale len, Søren Lauritsen, vikarierte 1633-34, og den påtroppande, Oluf Nilssen, i 1634-35. Dei fekk sjølve Lærdal og Årdal i tillegg til Luster desse to åra, og frå 1635 var Oluf Nilssen fut for heile Indre Sogn medan etterfølgjaren til Paasche, Jacob Jenssen, sat att med Ytre Sogn.
Futar i Indre Sogn og Dale len (1615-1695)
Anders Lauritssen var truleg fut for Dale len også før 1615. Lensherren over Dale hadde lenet kvitt og fritt, difor finst ikkje rekneskapar før det vart lagt inn under Bergenhus i 1614. Futen over Dale fekk utvida embetsområdet både i 1619 og 1633 før det i 1635 omfatta heile Indre Sogn.
Skiljet mellom dei to futedøma gjekk på nordsida av Sognefjorden mellom Sogndal og Leikanger, og på sørsida mellom Aurland og Lærdal. Det vil seie at Indre Sogn futedøme femnde om skipreida Lærdal, Borgund, Årdal, Luster, Marifjøra, Solvorn, Jostedal, Sogndal og Norum (det vil seie prestegjelda Lærdal, Luster, Hafslo, Jostedal og Sogndal). (Sjå òg skipreider i Sogn og Fjordane).
| År | Namn | Merknad |
|---|---|---|
| 1615-1626 | Anders Lauritssen | Hadde Dale len (Luster), og frå 1619 godset etter Gjøde Pedersen. Budde på Fuhr i Luster |
| 1626-1633 | Christen Anderssen | Hadde Dale len og godset etter Gjøde Pedersen. Budde på Røneid i Luster |
| 1633-1634 | Søren Lauritssen | Luster, Lærdal og Årdal skipreider. Budde på Talla i Luster |
| 1634-1637 | Oluf Nilsen | Luster, Lærdal og Årdal 1634-35, heile Indre Sogn frå 1635 |
| 1637-1647 | Diderik Busch | |
| 1648-1679 | Christopher Gjertsen | Budde på Flahamar i Luster |
| 1679-1685 | Peder Andersen Ulenberg | |
| 1685-1695 | Johan Hansen Rue | Budde på Røneid i Luster |
Då embetet vart ledig etter Johan Hansen Rue i 1695, fekk futen i Ytre Sogn, Hans Blix, hand om det i tillegg til sitt eige futedøme. Frå det året hadde ytre og indre Sogn same fut att.
Futar i Ytre Sogn (1635-1705)
Då Jacob Jenssen tok over som fut i Sogn 1635, vart Indre Sogn skilt ut og lagt til Oluf Nilsen. Futedømet vart enno i nokre år kalla Sogn len før Ytre Sogn og fogderi kom i bruk (1640-åra).
Etter delinga femnde Ytre Sogn futedøme om skipreida Aurland, Nærøy, Systrond, Tjugum, Kvamsøy, Klevald, Lavik og Utvær (det vil seie prestegjelda Aurland, Leikanger, Vik, Lavik og ein del av Eivindvik). Gulen skipreide i Eivindvik prestegjeld høyrde til Nordhordland futedøme. (Sjå òg skipreider i Sogn og Fjordane).
| År | Namn | Merknad |
|---|---|---|
| 1635-1644 | Jacob Jenssen | |
| 1645-1655 | Jacob Christensen | |
| 1655-1659 | Iver Andersen | |
| 1659-1662 | Jørgen Poss | |
| 1662-1668 | Hans Hansen Brun | Budde på Sande i Leikanger |
| 1668-1705 | Hans Hansen Blix | Budde på Flejse i Balestrand |
Futar i Ytre og Indre Sogn (1696-1898)
| År | Namn | Bustad/merknad |
|---|---|---|
| 1696-1705 | Hans Hansen Blix | Fut i Ytre Sogn frå 1668, fekk Indre Sogn frå 1696 |
| 1705-1725 | Peder Iversen Leganger | |
| 172?-1733 | Henrik Arnoldus Thaulow | Suspendert 4.2.1732. Budde i Bjordal i Lavik |
| 1734-1760 | Ananias Christopher Harberg | Budde i Bjordal |
| 1761-1768 | Hans Leganger | |
| 1768-1769 | Arne Storch | Konstituert i vakansen |
| 1769-1781 | Simon Hansen | Avsett på grunn av vrakplyndring. Budde i Alværa i Lavik |
| 1781-1788 | Joackim Schweder Bang | |
| 1789-1802 | Jacob Hegelund | Askelund i Balestrand |
| 1802-1809 | Rasmus Carl Holck | Askelund i Balestrand |
| 1809-1841 | Rasmus Endresen | Askelund i Balestrand. Suspendert 1837 |
| 1841-1878 | Johan Winding Landmark | Askelund i Balestrand |
| 1879-1895 | Hans Henrik Ramm | Askelund i Balestrand |
| 1895-1898 | Gurvin | Konstituert fram til avviklinga av embetet |
Staten kjøpte Askelund som embetsgard for futen i 1856 og selde han att i 1899 etter at futeembetet var avskaffa.
Kjelder og litteratur
- Futerekneskapar for Sogn i lensrekneskapane for Bergenhus til ca 1629 og ca. 1629-ca. 1646 (Digitalarkivet)
- Arkivkatalog for Sogn futedøme 1666-1898 (Arkivportalen)
- Liste over futar i Sogn og Fjordane til 1830-åra (udatert, Statsarkivet i Bergen)
- Holmsen, Andreas. (1937). «Økonomisk og administrativ historie.» I Norske bygder. Sogn (s. 39-103). Bergen: John Griegs forlag, s. 79 (Digital utgåve)
- Fladby, Rolf. (1963). Fra lensmannstjener til Kongelig Majestets Foged. Oslo: Universitetsforlaget, s. 196 (liste over futar 1541-1630) (Digital utgåve)
- Reksten, Erling. (1979). Krongodssalg og embetsstand i Bergenhus len/Bergen stiftamt i 2. halvdel av 1600-tallet. Oslo, appendiks s. 120-122 og 128-131 (liste over futar ca 1650-1700). (Digital utgåve)
- Laberg, Jon. (1934). Balestrand. Bygd og ætter. Bergen, s. 307-310.
- Urtegaard, Gunnar. (1991). Balestrand. Gards- og ættesoge. Gard nr. 1-34. Gardsoger 1800-1985, ættesoger 1850-1985. (Bd. 2). Balestrand: Balestrand kommune, s. 207-211. (Digital utgåve)
- «Dei første styreformene og fogderia» (Fylkesleksikon, NRK Sogn og Fjordane)
- «Futegardane i Bjordal og Alværa» (Fylkesleksikon, NRK Sogn og Fjordane)
- Gunnar Urtegaard: «Futegarden på Askelund» (Kulturhistorisk leksikon, Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane)