Pitesamisk grammatikk

Pitesamisk grammatikk
Kapittel
fonologi (lydlære) morfologi (formlære): substantiv pronomen adjektiv adverb/adposisjonar verb talord syntaks (setningslære)
Bolkar på denne sida:

Kart over Nordland fylke med det historiske utbreiingsområdet i Norge for pitesamisk (fiolett) og lulesamisk (raudt).

Pitesamisk grammatikk kan, som andre språks grammatikkar, delast inn i fonologi (lydlære), morfologi (bøyingslære) og syntaks (setningslære). Innafor lydlæra liknar pitesamisk på andre samiske språk i det at forskjellen på fonetisk stemtheit mellom «stemte» og «ustemte» konsonantar i seg sjølv kan vera vanskelig å oppfatte for mange. Forskjellen kjem vel så mykje til uttrykk i pre- og post-aspirasjon og i bruk av eventuelle glidevokalar. Den dynamiske trykket ligg generelt på første stavinga i ordet. Vokal- og konsonantlengda har ein tendens til å vera omvendt proporsjonal i ulike grammatiske former av same ordet — såkalla stadieveksling. Tilsvarande vil vokalen (diftongen) i første stavinga ofte variere artikulasjonsstad etter vokalen i neste stavinga, eller såkalla omlyd. I formlæra ber pitesamisk preg av ein rikdom av former, i og med at det finst ni grammatiske kasus i substantiva og pronomena; og verba blir bøygd i tre personar, tre tal, fire tider og fem modi. I setningslæra kan vi legge merke til at setningsstrukturen SOV (subjekt–objekt–verb) framleis er relativt vanlig, og på same måten som elles i samiske språk og i bl.a. trønder og nordnorske dialektar får vi ikkje subjekt–verbal-reversering i samband med spørjeord: Mav biena bårrá? (‘Kva hunden et?’).

Fonologi (lydlære)

Pitesamisk og umesamisk står i ei midtstilling mellom sør- og nordsamisk, i og med at begge desse har både det nordlige trekket stadieveksling og det sørlige trekket omlyd i større eller mindre grad. I forhold til den nærmaste slektningen, lulesamisk, skil pitesamisk seg særlig ut ved at dei monoftongiske æ og å ofte blir brukt der lulesamisk har (ofte diftongisk) æ og oa.

Vokalar

Vokalgrafem sortert etter plass i taktsystemet:

	1. staving			2. staving		3. staving
	lang	homorgan diftong	kort	lang	kort	kort
urunda	e [ɪ:] ie [e:]~[ɪe] ä (æ) [ɛ:] á [ɑ:]~[a:]	ij [ij]	i [ɪ]~[e] ä (æ) [ɛ] a [ɑ]~[a]	e [i:]~[e:] á [ɑ:]	i [i]~[ɪ]~[e] {ä (æ) [ɛ]} a [ɑ]	i [i]~[ɪ]~[e] a [ɑ]
sentral			y [y] ö [ø]
bakre	u [u:] uo [o:]~[uo] å [ɔ:]	uv [uw]	u [u] å [ɔ]	o [o:]~[uo]	u [u] å [ɔ]	u [u]

(Dei homorgane diftongane ij og uv er med av etymologiske grunnar.)

Y, Ï

I 2019-ortografien er y blant bokstavane som i prinsippet er reservert for framandord, og det finst ikkje noko offisielt symbol for ein høg, sentral, runda eller delvis runda vokal. Blant ord som eintydig inneheld y er:

syhkkil, syhkildit, tryhkkit

Stadieveksling

Pitesamisk har til felles med lulesamisk og dei andre nabospråka i nord at konsonanten mellom rotvokalen og stammevokalen varierer mellom sterk og svak artikulasjon etter visse grammatiske reglar:

nom.sg. guolle, ‘fisk’; akk.pl. gulijt, ‘fiskane’

(Det same trekket finn vi att i den sørlige naboen umesamisk også, men der som hovudregel berre etter lang rotvokal. Sørsamisk manglar stadieveksling heilt.)

Omlyd

Det meste av pitesamisk har til felles med nabospråka i sør, umesamisk og sørsamisk, at rotvokalen i relativt mange fall skiftar etter endingsvokalen. Dette fenomenet kallar vi omlyd. Peter Steggo har sett opp ein matrise med i alt ni omlydsrekkjer og seks omlydssteg på pitesamisk. Vi kan oppsummere dette med å seie at:

• dei korte, høge vokalane i og u er uendra framom alle endingsvokalar.
• dei fonemisk høge (om enn ofte fonetisk senka) endingane -i/-ij og -u/-uj hevar alle korte vokalar til høge (a, i > i; å, u > u); og alle lange vokalar/diftongar òg, men ikkje nødvendigvis heilt til høge vokalar;
• ved stadievekslingstrinn III blir diftongane ie og uo forkorta og senka (ie > ä; uo > ua, uä) framom halvlåge og låge endingsvokalar.

I tabellform får vi da:

Lang rotvokal						Kort rotvokal				Endingsvokal
á	ie		uo		åå	a	i	u	o
	III	I–II	III	I–II
á	ä	ie	ua	uo	åå	a	i	u	å	á a å o
			uä							e
ä	e		u			i		u		i ij u uj

Merk at denne matrisen, som byggjer på Peter Steggo sin matrise, manglar det korte vokalfonemet /e/ som er inkludert i det pitesamiske fonemsystemet som skildra av Lehtiranta.

Omlyd i norsk pitesamisk

Senking ved st. III

I Qvigstads oversiktsverk De lappiske stedsnavn i Finnmark og Nordland fylker (Oslo 1938) finn vi blant anna formene Fiewsajaw’rē (Kartverket: Fievsajávrre/Botnvatnet) ved Rognan i Saltdal kommune; og det underliggjande gardsnamnet Fæw’sa (stadium III) ved øverenden av dette vatnet. Tilsvarande har Qvigstad Dælbma (st. III; Kartverket: Dælmma / Tverråfjellet) i Beiarn kommune og den avleidde forma Dielmanjunnē på same staden. I desse namna — både frå Saltdal og frå Beiarn — har Qvigstad registrert veksling mellom æ i sterkt stadium (st. III) og ie i svakt stadium.

Heving føre -i og -u

Qvigstad har:

Qvigstad	vokalar	sidetal	Kartverket: samisk	Kartverket: norsk	kommune
Suličælbma	u-i	223	Sulečielbma	Sulitjelma	Fauske kommune
Lūnus(a)-jǫhkǫ	ū-u	225		Lønselva	Saltdal kommune
Luonōs	uo-ō	225		Lønsdalen	Saltdal kommune
Dippun-vag’gē	i-u	225		Dypenådalen	Saltdal kommune
Dippunje-jǫhkǫ	i-u	225		Dypenåga	Saltdal kommune
Dippun-čǫhkkǫ	i-u	225		Dypenåfjellet	Saltdal kommune
Lu(o)nōs-gai’sē	u(o)-ō	225		Lønstinden	Saltdal kommune
Stǫl’pu-jǫhkǫ	ǫ-u	226		Stolpåga	Beiarn kommune
Stǫl’pu-jaw’rē	ǫ-u	226		Stolpevatnet	Beiarn kommune
Stǫl’pu	ǫ-u	226		Stolpen (fjell)	Beiarn kommune
Sul’lu-jaw’rē	u-u	227		Holmvatn	(nord for Storglåmvatnet)
Gud’dum-jaw’rē	u-u	227		Langvatnet
Gud’dum-var’dô	u-u	227		(fjellet mellom Langvatnet og Storvatnet)

Morfologi (formlære)

Kasus

Pitesamisk har ni kasus: Dei grammatiske kasusa nominativ, genitiv og akkusativ; dei lokale kasusa illativ (tilstadsform), inessiv (påstadsform) og elativ (fråstadsform); og dei adverbiale kasusa komitativ, essiv og abessiv. (Om vi rekna med den adverbiale endinga prolativ, som særlig blir brukt i samband med landskapsord, så kunne vi seie at pitesamisk har 10 kasus.)

Substantiv

Substantiv blir bøygd i 9 kasus (el. 10, sjå ovaføre) og 2 tal (eintal og fleirtal) på pitesamisk.

Pronomen

Personlige pronomen

Kasus	Eintal			Total			Fleirtal
	1. person	2. person	3. person	1. person	2. person	3. person	1. person	2. person	3. person
Nominativ	månnå ~ mån	dådnå ~ dånnå ~ dån	sådnå ~ sånnå ~ sån	måjå ~ måj	dåjå ~ dåj	såjå ~ såj	mija ~ mij	dija ~ dij	sija ~ sij
Akkusativ	muv	duv	suv	munuv ~ munov	dunuv ~ dunov	sunuv ~ sunov	mijav	dijav	sijav
Genitiv	muv	duv	suv	munu ~ muno ~ munon	dunu ~ duno ~ dunon	sunu ~ suno ~ sunon	mija ~ mijan	dija ~ dijan	sija ~ sijan
Illativ	munji	dunji	sunji	munnuj	dunnuj	sunnuj	mijjaj(t) ~ mijjij	dijjaj(t) ~ dijjij	sijjaj(t) ~ sijjij
Inessiv	muvne ~ muvsne	duvne ~ duvsne	suvne ~ suvsne	munon	dunon	sunon	mijájn	dijájn	sijájn
Elativ	muvste	duvste	suvste	munost	dunost	sunost	mijast	dijast	sijast
Komitativ	mujna	dujna	sujna	munujn	dunujn	sunujn	mijájn	dijájn	sijájn
Essiv	månnan (muvnen)	dånnan (duvnen)	sånnan (suvnen)	munnon	dunnon	sunnon
Abessiv	muvta	duvta	suvta	munodak	dunodak	sunodak	mijadak	dijadak	sijadak

Verb

Pitesamiske verb blir bøygd i tre personar og i tre tal (inkl. dualis). Som i alle dei andre ordklassane, så blir ikkje verba bøygde etter kjønn.

Tid

Verba blir bøygde i dei enkle tidene presens (eller, meir presist, «ikkje-fortid») og preteritum og dei samansette tidene perfektum og pluskvamperfektum.

Modus

Det finst fem grammatiske modus i pitesamisk: indikativ, imperativ, kondisjonalis, potensialis og optativ (konjunktiv).

Nekting

I likheit med andre samiske språk så vel som finsk og estisk, har pitesamisk eit nektingsverb. Dette verbet blir bøygd ikkje berre i person (1., 2. og 3.) og tal (eintal, total, fleirtal), men òg i tid (presens, preteritum) og modus (indikativ, imperativ og optativ):

Les meir her.

Talord

Grunntal

0		10	lågev	20	guækktelågev	30	gålbmålågev	40	nælljelågev	50	vihtalågev	60	guhtalågev	70	gietjavlågev	80	gákktselågev	90	åktselågev
1	akkta	11	akktalåkakkta lågenaldneakkta	21	guækktelåkakkta	31	gålbmålåkakkta	41	nælljelåkakkta	51	vihtalåkakkta	61	guhtalåkakkta	71	gietjavlåkakkta	81	gákktselåkakkta	91	åktselåkakkta
2	guækkte	12	akktalåkguækkte lågenaldneguækkte	22	guækktelåkguækkte	32	gålbmålåkguækkte	42	nælljelåkguækkte	52	vihtalåkguækkte	62	guhtalåkguækkte	72	gietjavlåkguækkte	82	gákktselåkguækkte	92	åktselåkguækkte
3	gålbmå	13	akktalåkgålbmå lågenaldnegålbmå	23	guækktelåkgålbmå	33	gålbmålåkgålbmå	43	nælljelåkgålbmå	53	vihtalåkgålbmå	63	guhtalåkgålbmå	73	gietjavlåkgålbmå	83	gákktselåkgålbmå	93	åktselåkgålbmå
4	nællje	14	akktalåknællje lågenaldnenællje	24	guækktelåknællje	34	gålbmålåknællje	44	nælljelåknællje	54	vihtalåknællje	64	guhtalåknællje	74	gietjavlåknællje	84	gákktselåknællje	94	åktselåknællje
5	vihta	15	akktalåkvihta lågenaldnevihta	25	guækktelåkvihta	35	gålbmålåkvihta	45	nælljelåkvihta	55	vihtalåkvihta	65	guhtalåkvihta	75	gietjavlåkvihta	85	gákktselåkvihta	95	åktselåkvihta
6	guhta	16	akktalåkguhta lågenaldneguhta	26	guækktelåkguhta	36	gålbmålåkguhta	46	nælljelåkguhta	56	vihtalåkguhta	66	guhtalåkguhta	76	gietjavlåkguhta	86	gákktselåkguhta	96	åktselåkguhta
7	gietjav	17	akktalåkgietjav lågenaldnegietjav	27	guækktelåkgietjav	37	gålbmålåkgietjav	47	nælljelåkgietjav	57	vihtalåkgietjav	67	guhtalåkgietjav	77	gietjavlåkgietjav	87	gákktselåkgietjav	97	åktselåkgietjav
8	gákktse	18	akktalåkgákktse lågenaldnegákktse	28	guækktelåkgákktse	38	gålbmålåkgákktse	48	nælljelåkgákktse	58	vihtalåkgákktse	68	guhtsalåkgákktse	78	gietjavlåkgákktse	88	gákktselåkgákktse	98	åkktselåkgákktse
9	åkktse	19	akktalåkåkktse lågenaldneåkktse	29	guækktelåkåkktse	39	gålbmålåkåkktse	49	nælljelåkåkktse	59	vihtalåkåkktse	69	guhtsalåkåkktse	79	gietjavlåkåkktse	89	gákktselåkåkktse	99	åkktselåkåkktse

Syntaks (setningslære)

Pitesamisk har til felles med ume- og sørsamisk på den eine sida og med austsamiske språk på den andre at setningsstrukturen SOV (subjekt-objekt-verb) framleis er like brukande som SVO (subjekt-verb-objekt):

Mån biebmov båråv. ~ Mån båråv biebmov. ‘Eg et mat.’ (Ordrett: ‘Eg mat et.’ ~ ‘Eg et mat.’)

Det utbygde endingsverket i pitesamisk gjer at ordrekkjefølgja kan vera friare enn f.eks. i moderne norsk eller svensk:

Mån sidáv biergov bårråt. ~ Mån sidáv bårråt biergov. ~ Mån biergov sidáv bårråt. ‘Eg vil eta kjøtt.’

Ved objektspronomen er SOV sterkt føretrekt:

Biena suv bårrá. ‘Hunden et han/ho/det.’ (Ordrett: ‘Hunden han/ho/det et.’)

Meir komplekse setningar har ein tendens til å følgje SVO-struktur:

Almatj vadda biergov biednagij. ‘Mennesket gjev kjøtt til hunden.’

I motsetning til sørsamisk, men i likheit med lule- og nordsamisk, blir det brukt copula-verb i notid:

Sån læ sábme. ‘Han/Ho er same.’

(Samanlikn sørsamisk Dihte kaarre saemie. ‘Den karen [er] same.’)

Spørsmål

Spørsmål med innleiande spørjepronomen manglar invertering av subjekt og verbal, akkurat som i mange vest-, midt- og nordnorske dialektar:

Mav biena bårrá? ‘Kva et hunden?’ (Ordrett: ‘Kva hunden et?’)

Mav dån vuojná dålån? ‘Kva ser du i elden?’ (Ordrett: ‘Kva du ser i elden?’)

Elles kan spørsmål formast med å sette verbet føre subjektet:

Ná, vuhttujin nágan buhtsu? ‘Nå — var det spor etter nokon reinar?’