Skulehistorie i Balestrand

Skulehistorie i Balestrand skal gi ei oversikt over skulekrinsar, skulehus, skulevegar, statistikk, kjelder og arkiv frå Balestrand kommune si skulehistorie.

Balestrand vart skild ut som eige prestegjeld frå Leikanger i 1850, og vart samstundes eigen kommune. I den store kommunereguleringa i 1964, vart bygdene frå og med Lånefjorden i vest, Nessane, Sæle, Kvamsøy, til og med garden Stokkebø ved Målsnes overført frå Vik til Balestrand, Vangsnes vart overført frå Balestrand til Vik og Eitorn vart overført frå Balestrand til Leikanger. Fjærland var ein del av Balestrand kommune fram til 2000, da den vart overførd til Sogndal kommune. Resten av Balestrand kommune vart slegen saman med Leikanger og Sogndal til nye Sogndal kommune 1.januar 2020.

Oversyn over skulekrinsar

Fram til 1860 delar skulestyrets møteprotokollar Balestrand inn i tre sokn: Tjugum, Fjærland og Vangsnes.

Tjugum var delt inn i fem roder. Her varierer nummereringa av rodane i skuleprotokollane noko, i tillegg til at namna endrar seg noko. Sjølve inndelinga i rodar verkar å ha vore meir eller mindre den same mellom 1844 og 1860:

1. (Tjugum mellom rode 2 / rode 1 / Sjøtun:) Tuftedal, Thue, Brugjeld, Skaasheim, Fjærestad, Bale, Baleholm
2. (Tjugum mellom rode 3 / rode 2:) Esse, Hjælseng, Grøneng, Gjerde
3. (Tjugum indre rode 2 / rode 3 / Sværefjorden:) Farnæs, Dale, Sværen,
4. (Tjugum indre rode 1 / rode 2 / Vetlefjorden:) Eiken, Fedthen, Langeteig, Meel
5. (Tjugum mellom rode 1 / rode 3 / Eithuns rode:) Eithun, Eithungjerde.

Fjærland var på si side delt inn i fire rodar. Også her varierer nummereringa noko. I skuleprotokollane har desse rodane også gått under namnet Mundal:

1. (Mundal rode 4 / Ytre Mundal / Ytre Fjærland:) Rødbotten, Jordal
2. (Mundal rode 1 / Mundal Indre:) Distad, Hattestad, Mundal, Skreøn, Bjaastad
3. (Mundal rode 2:) Bøium, Skeje
4. (Mundal rode 3:) Vaadevig, Harpedal, Stølen

Til Vangsnes sokn høyrde gardane Hovland, Øksdal, Indre Vangsnes og Ytre Vangsnes. I skuleprotokollane varierer Vangsnes mellom å vere ein samla krins, og å vere inndelt i 2-4 rodar.

I 1860 vart Lov om Almueskolevæsenet paa Landet vedteken. Her sto det mellom anna at "forsaavidt Bostederne ligge saa nær sammen, at Antal af mindst 30 skolepligtige Børn fra Hjemmet hver Dag kunne søge samme Skole, holdes denne i eget dertil opført eller leiet hensigtsmæssigt Locale". Etter lovendringa fekk Balestrand i likhet med mange andre kommunar ei krinsregulering. I 1861 blir Fjærland derfor delt inn i tre skulekrinsar; Indre Fjærland krins, Midtre Fjærland krins og Ytre Fjærland krins - mens Tjugum delast i fire og blir Vetlefjorden krins, Sværefjorden krins, Balestrands krins og Eithun krins. Vangsnes vart ikkje delt.

Skulekrinsar i Balestrand

1859	1861	1895	1900	1953	1956	1957	1962	1965	1971	2019
Tjugum	Esefjorden						Sagatun
	Balestrand
	Vetlefjorden								Fjordtun
	Sværefjorden
	Eithun							-->Leikanger kommune frå 1964
Fjærland	Ytre Fjærland					Mundal		Fjærland
	Midtre Fjærland
	Indre Fjærland
Vangsnes								--> Vik kommune frå 1964
Vik kommune før 1964								Nesse
Vik kommune før 1964								Kvamme
Vik kommune før 1964								Linde
Vik kommune før 1964								Lånefjord

Skulekrinsar

• Tjugum krins
• Balestrand krins (Sagatun skule)
• Esefjorden krins (Grøneng skule)
• Sværefjorden krins
• Vetlefjorden krins
• Eitorn krins (Del av Leikanger frå 1964)
• Vangsnes krins (Del av Vik frå 1964)
• Ytre Fjærland krins (Del av Sogndal frå 2000) (Jordal skule)
• Midtre Fjærland krins (Del av Sogndal frå 2000) (Hamrum skule, Mundal skule)
• Indre Fjærland krins (Del av Sogndal frå 2000)

Krinsane som vart ein del av Balestrand i 1964. Kom frå Vik

• Nesse krins
• Kvamme krins
• Linde krins
• Lånefjord krins

Skuleveg

Ei utlysing for ledig lærarpost i Balestrand i 1918 gir oss eit døme på korleis reisevegen til lærarane var. Her skulle ein lærar undervise i både Hovland og Fjærand, og for å komme seg mellom dei to var det "8 km. tillands - helvti berre gangsti + 32 km. sjøveg, der ein kann nytta dampskip."

Skulevegen var til tider lang både for elevar og lærarar. Ved nokre av skulane var det naudsynt å bruke båtskyss til skulen.

Skuledagen

I åra 1891-1900 vart undervist i 12 veker i kvar klasse. I todelte klasser var det 13 veker med undervisning. Faga det vart gitt undervisning i desse åra var kristendomskunnskap, norsk, regning, geografi, historie, naturkunnskap, skriving, sang, og tekning. Det vart ikkje gitt undervisning i handarbeid og gymnastikk i åra 1891-1900. Av lærebøker skal det mellom anna ha vore brukt Luthers katekismus, Pontoppidans Forklaring (Sverdrups utgave), Vogts lille Bibelhistorie, Rolfsens Læsebog, Siegw. Petersens Norges Historie for Begyndere, Nicolaysens Regnebøger, Reusch Geografi og Naturkundskap, og Deinbolls Tegnebøger. Av anna undervisningmateriale hadde skulane kuleramme, globus, kart og tavle. I femåret 1891-1895 vart det anskaffa sett apparater til undervisninga i fysikk til kvar lærar og i femåret etter vart det også kjøpt inn anatomiske bilde til alle skulane.

I 1896-1900 vart det halden framhaldskule 12 veker kvart år.

Lærarar

Dei første lærarane i Balestrand skulestyre sine møteprotokollar er Ingebrigt Hermundsen Lidal, kyrkjesongar og skulehaldar i Fjærland, og Knud Chrisophersen Hamre som var lærar i Tjugum. Lidal er oppgitt med ei lønn på 30 Spds, mens Hamre får 12 Spds. I 1850 hadde Hamre vore lærar i 2 år (1 av dei på prøve) og ba om meir i løn.

I 1862 oppgir skulestyrets protokollar fem lærarar som fekk lønn det året: A. Flesche, L[asse]. Johnsen. I[ngebrigt] Mundal, L. Kalbakken og J[acob] Olderkalv. Nokre år etter, i 1864, dukker lærarane A. Øvrebø og Hans Hellen også opp på skulestyrets lønningslistar. I 1871 lønnast også ein ikkje namngitt lærar på Vangsnæs, og frå 1871 gis det lønn til ein lærar Dahle. Fram til 1885 er det lærarane Øvrebø, Lasse Johnsen, Erik Mundal, Hans Hellen og Dahle som får lønn iflg. skulestyreprotokollen. Etter dette sluttar protokollen å notere lærarlønningane på same vis.

I femårsmeldinga frå 1896-1900 kan vi lese at Heredet er splittet ved flere Fjorde, flere Kredse som Følge heraf smaa og Inddelingen i bekvemme Lærerposter vanskelig. En konsekvens var hyppige lærarskifte, noko skulestyret bemerka seg at ikkje hadde vore heldig for korkje undervisninga eller disiplinen.

Mange lærarar var utdanna ved Balestrand lærerskole.

Namn	Fødd	Skule	Tilsett år	Slutta år	Utdanning frå	Merknad
Ingebrigt Hermundsen Lidal		Fjærland	(seinast 1949)
Knud Chrisophersen Hamre		Tjugum	1848			Har vore lærar "i 2 aar" i 1950.
Flesche				(1863?)		Dukkar sist opp i skulestyrets liste over lærarlønningar i 1863.
Lars Kalbakken				(1862?)		Dukkar sist opp i skulestyrets liste over lærarlønningar i 1862.
Jacob Olderkalv				(1870?)		Dukkar sist opp i skulestyrets liste over lærarlønningar i 1870.
Lasse Johnsen	1834		1864		Balestrand	På skulestyrets liste over lærarlønningar på 1860-talet.
Ingebrigt Mundal						På skulestyrets liste over lærarlønningar på 1860-talet.
Anders Pedersen Øvrebø*	1842	Esefjorden	1864	1888	Stord	Var kyrkjesongar. Hadde bustad og klokkargard
Hans O. Hellen*	1843		1864	1899	Balestrand lærarskule
O. Dahle	1847		1871		Hamar	Kyrkjesongar i Vangsnæs.
Erik Mundal*	1850		1876		Stord	Var kyrkjesongar i Fjerland.
J. Mundal*	1858		1885		Hamar	Jobba som lærar frå 1882. Hadde bustad og skulejord
Hans Mo*	1867	Ytre Fjærland	1889	1897	Hamar	På oppsigelse. Hadde bustad og skulejord
Anderas Kvale*	1866	Vangsnes	1890	1900	Hamar	Var kyrkjesongar. Seinare lærar i Lavik, Sogn.
Britu/Brita Eiken*	1869		1893	før 1900	utan utdanning	På oppsigelse (1891-1895). Var vikar i femåret 1896-1900.
H. Østerbø	1868		1894		Hamar	På oppsigelse
Furér Kvalheim			etter 1896	før 1900		Var vikar i femåret 1896-1900.
Unni Grøneng			etter 1896	før 1900		Var vikar i femåret 1896-1900.
Jens Fjærestad			1897	før 1900		Var ansatt i kort tid i femåret 1896-1900.
Jens Aarskog	1875	Hamrum	1897		Stord	På oppsigelse. Lærar i framhaldskulen. Hadde bustad og skulejord.
David Hauge			1898	før 1900		Var vikar i femåret 1896-1900.
Johan Olson Rognebakke	1872		1898	1898		Var ansatt i kort tid i femåret 1896-1900. Seinare lærar i Jølster, Sogn.
Ivar Fretland			1899	1899		Var ansatt i kort tid femåret 1896-1900. Seinare skuleinspektør i Drammen.
Torstein H. I. Oppedal*	1876		1900		Notodden	På oppsigelse. Klokkar og organist.
Olav Heltvedt*	1873		1900		Elverum	Kst.
B. Fimrete	1868		1900		Stord	Jobba som lærar frå 1891. Var kyrkjesongar. Hadde bustad og skulejord
Johannes Bøyum	1877	Indre Fjærland	1901		Elverum lærarskule	Stifta barnefråhaldslag. Formann i fråhalds- og ungdomslag.
Karl Bøyum	1905	Vangsnes (vikar 1933-34), Balestrand framhalds- og mellomskule (hjelpelærar 1934-35), Sagatun (frå 1935).	1937 (i fast stilling)		Levanger lærarskule	Musikklærar ved kurs 1928-33.
Knut Torsnes	1874	Indre Fjærland	1900	1901	Stord lærarskule	Vikar. Seinare lærar i Sunde krins, Øvre Eiker og i Bergen.
Hans Lasseson Østerbø	1873		1900	1919	Hamar lærarskule	Seinare lærar i Sogndal.
Endre Lidal	1892	Ytre Fjærland	1915	1917	Volda lærarskule	Senare lærar i Leikanger.
Ingvald Eiken	1903	Vetlefjorden, Vangsnes			Volda lærarskule	Kurs i sløyd og teikning. Sønn av bonde Markus Eiken og Brita Feten.
Olav Klingeberg	1891		1916	1918	Volda lærarskule
Per Tue	1891		1916	1916	Stord lærarskule	Vikar i Masfjorden 1913. Lærar i Sogndal 1913. Leikanger frå 1920 ved Nybø skule.
Tor Hovland	1895		1918	1920	Stord lærarskule, Volda lærarskule	Lærar i Lærdal 1917-18 og i Drammen 1922-28.Skulestyrar Flatbygdi skule i Vik (Sogn) frå 1947.
Anders Dyrdal	1892		1919	1920	Volda lærarskule
Olav Hjelseng	1896	Sværefjorden, Sagatun	1921		Stord lærarskule	Tidl. lærar i Luster og Gaular. Form. i lærarlaget til 1940.
Laura Hegnes-Raudbotn	1900	Ytre Fjærland	1922	1948	Nesna lærarskule
Berent Giil	1904		1926	1931	Volda lærarskule
Johan Nilssen Ese	1904	Esefjorden, Sagatun	1928		Volda lærarskule
Knut Trå	1906	Vangsnes	1933		Volda lærarskule	Tidl. lærar ved Stokke skule, Hjørundfjord (1927-32).
Jens Vangsnes	1885				Stord lærarskule	Vikar i Balestrand 1906-07. Lærar i Sand, Ryfylke 1907-10 og i Luster 1913-20. Lærar i Balestrand frå 1940.
Astrid Sjøtun	1896	Sagatun, Vetlefjorden-Eitorn			Volda lærarskule
Marit Kvam-Bøyum	1900	Eitorn, Indre Fjærland, Sværefjord	før 1934	etter 1952	Oslo lærarskule

Namn i tabellen merka med stjerne (*) er å finne i femårsmeldingane for 1891-95 og 1896-1900. Dei andre er henta frå andre kjelde, mellom anna skuleprotokollar, skulestyrets møtebok og Norske skulefolk (1934 og 1952).

Skular og elevtal

I 2019 var skulane i Balestrand kommune: Sagatun skule, Fjordtun oppvekstsenter, Fjærland oppvekstsenter og Synga vidaregåande skule. Sagatun skule har elevar frå 1. til 10.klasse, mens Fjordtun har elevar i 1. og 2. klasse.

Skuler med oppdeling av klasser og elevtal

Skule	1891	1892	1893	1894	1895	1896	1897	1898	1899	1900
Balestrand	tredelt, 78	Tredelt, 86	Firdelt, 94	Firdelt, 95	Firdelt, 88	firdelt, 78	firdelt, 83	firdelt, 79	firdelt, 75	firdelt, 80
Esefjord	todelt, 43	Todelt, 45	todelt, 42	Todelt, 44	todelt, 35	todelt, 33	todelt, 33	todelt, 32	todelt, 30	todelt, 29
Eitorn	Samla, 20	Samla, 17	Samla, 17	Samla, 22	Samla, 21	Samla, 21	Samla, 21	Samla, 21	Samla, 22	Samla, 25
Vetlefjorden	Todelt, 38	Todelt, 35	Todelt, 34	Todelt, 32	Todelt, 35	todelt, 38	Todelt, 40	todelt, 40	todelt, 40	todelt, 44
Sværefjorden	todelt, 35	Todelt, 33	Todelt, 34	todelt, 35	Todelt, 35	todelt, 41	todelt, 42	todelt, 38	todelt, 44	todelt, 39
Vangsnes	Todelt, 39	Todelt, 42	Todelt, 40	Todelt, 32	Todelt, 35	todelt, 30	todelt, 37	todelt, 39	todelt, 41	todelt, 44
Ytre Fjærland	Samla, 18	Samla, 19	Samla, 23	Samla, 24	Samla, 24	Todelt, 27	Todelt, 24	Todelt, 29	Todelt, 32	todelt, 31
Hamrum	Todelt, 39	Todelt, 46	Todelt, 46	Todelt, 49	Todelt, 48	todelt, 48	todelt, 49	todelt, 47	todelt, 43	todelt, 45
Indre Fjærland	Tredelt, 68	Tredelt, 58	Tredelt, 58	Tredelt, 56	Tredelt, 64	tredelt, 57	tredelt, 57	tredelt, 43	tredelt, 46	tredelt, 45
Til saman i kommunen	378	381	388	389	385	383	386	378	373	382

I tillegg var det 7 (1891), 7 (1892), 9 (1893), 9 (1894) og 9 (1895) elevar som vart undervist utanfor skulen.

Kjelder og litteratur

Prenta kjelder

• Beretning om Folkeskolen i Balestrands Skolekommune Femaaret 1891-1895. Annonce-Tidendes Bogtrykkeri 1897
• Beretning om Folkeskolen i Balestrands Skolekommune Femaaret 1896-1900. John Griegs Bogtrykkeri 1902
• Pederssen, K.: Lærerkalender for den norske folkeskole. Utg. Dybwad. 1884. Digital versjon på Nettbiblioteket.
• Norsk Kundgjørelsestidende
• Møtebok frå skulestyret i Balestrand kommune, 1849-1900
• Avgangsvitnesbyrd for Ytre Fjærland skulekrins, 1894-1956
• Dagbok for Ytre Fjærland skulekrins, 1889-1915
• Dagbok for Ytre Fjærland skulekrins, 1915-1961
• Hovudbok for Ytre Fjærland skulekrins, 1925-1929
• Skuleprotokoll for Eithun skulekrins og Ytre Fjærland skulekrins, 1888-1925

Digitale kjelder

• Hermund Kleppa (2007) Femårsmeldingar om folkeskulen 1891-1895, 1896-1900 og 1901-1905. Kulturhistorisk leksikon.
• Allkunne: Skular i Balestrand. Ottar Starheim, NRK Sogn og Fjordane
• Dag Juvkvam (1999) Historisk oversikt over endringer i kommune- og fylkesinndelingen. Statistisk sentralbyrå - ssb.no.
• Lov angaaende Almue-Skolevæsenet paa Landet. (1827)
• Lov om Almueskolevæsenet paa Landet (1860)
• Lov om Folkeskolen paa Landet, dat. 26de Juni. (1889)

Ikkje-prenta kjelder

Skulehistorie i Balestrand er ein del av prosjektet Skulen min - eit kartleggings- og formidlingsprosjekt om skulehistorie i Sogn og Fjordane. Bli med å bidra med fakta eller forteljingar frå din skule og di skuletid! Sogn og Fjordane fylkeskommune og Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane står bak prosjektet. Alle sider knytt til prosjektet er tilgjengelege i denne kategorien. Les meir på www.skulenmin.no.