Kristiania norske Theater: Forskjell mellom sideversjoner
(Under arbeid. Sikkerhetslagring) |
|||
| (22 mellomliggende versjoner av 6 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
'''[[Kristiania norske Theater]]''' var namn på to ulike institusjonar. | <onlyinclude>{{Thumb|KristianiaNorskeTheater1852.jpg|Frå opningssesongen 1852. Stykket er «Snedkeren i Lifland» av Kotzebue. Samtidig teikning, ukjent kunstnar.}} '''[[Kristiania norske Theater]]''' var namn på to ulike institusjonar. Den fyrste var i verksemd i perioden 1852-1863, den andre 1870-1872. Dei to teaterverksemdene heldt til i dei same lokala i [[Møllergata (Oslo)|Møllergata]], og det var også på anna vis nær historisk samanheng mellom det fyrste og det andre norske teateret i hovudstaden.</onlyinclude> | ||
== Kristiania norske Theater 1852-1863 == | == Kristiania norske Theater 1852-1863 == | ||
<onlyinclude>Det fyrste byrja som teaterskule, ''Den norske dramatiske Skole'', som hadde elevframsyningar. Dette utvikla seg så til ''Kristiania Norske Theater'' i 1854, som seinare (1858/1859?) endra namn til ''Det norske Theater''. Eit hovudmotiv bak føretaket var å fornorske scenespråket. Slik sett var det oppretta i motstrid til det allereie eksisterande [[Christiania Theater]], der språket var dansk og dei fleste skodespelarane danske.</onlyinclude> Bruken av «K» i namnet på hovudstaden medan den offisielle skrivemåten framleis var Christiania, var ganske sikkert uttrykk for eit språkpolitisk standpunkt. | |||
<onlyinclude>Kristiania Norske Theater er truleg mest kjent av di [[Henrik Ibsen]] var kunstnarisk leiar der i perioden 1857-1862. Mellom anna Ibsens eige ''Hærmændene paa Hælgeland'', [[Bjørnstjerne Bjørnson|Bjørnsons]] ''Kong Sverre'' og [[Ivar Aasen]]s ''Ervingen'' vart urframførde her.</onlyinclude> | |||
=== Ein norsk teaterskule === | === Ein norsk teaterskule === | ||
Verksemda starta sommaren 1852 som eit tiltak for å gje opplæring til norske skodespelarar. Bakgrunnen for at dette skjedde nett da, var nokre forestillingar som medlemmer av [[Christiania Arbeiderforening]] hadde oppført den føregåande vinteren til inntekt for fengsla arbeidarleiarar etter [[Thrane-oppreisten]]. Framsyningane hadde foregått ved forlystelsessenteret [[Klingenberg]]. Tilstrøyminga hadde vore ganske stor frå det breie lag av folket, og det gav utsikter til at det kunne vere publikumsgrunnlag for eit nytt permanent teater i byen.<ref>Lund, A. 1925 side 3-4. Dahl, W. 1981 side 158.</ref> | Verksemda starta sommaren 1852 som eit tiltak for å gje opplæring til norske skodespelarar. Bakgrunnen for at dette skjedde nett da, var nokre forestillingar som medlemmer av [[Christiania Arbeiderforening]] hadde oppført den føregåande vinteren til inntekt for fengsla arbeidarleiarar etter [[Thrane-oppreisten]]. Framsyningane hadde foregått ved forlystelsessenteret [[Klingenberg (strøk)|Klingenberg]]. Tilstrøyminga hadde vore ganske stor frå det breie lag av folket, og det gav utsikter til at det kunne vere publikumsgrunnlag for eit nytt permanent teater i byen.<ref>Lund, A. 1925 side 3-4. Dahl, W. 1981 side 158.</ref> | ||
Den fyrste tanken om tiltaket blir tilskriven trønderen [[Ragnvald Raum Klingenberg]]. Broren hans, [[premierløytnant]] [[Johannes Bendictus Klingenberg]] skal så ha sett planen om ein norsk dramatisk skole ut i livet.<ref>Lund, A. 1925 side 3</ref> Han skal ha blitt styrka i sitt forsett ved eit besøk ved [[Den | Den fyrste tanken om tiltaket blir tilskriven trønderen [[Ragnvald Raum Klingenberg]]. Broren hans, [[premierløytnant]] [[Johannes Bendictus Klingenberg]] skal så ha sett planen om ein norsk dramatisk skole ut i livet.<ref>Lund, A. 1925 side 3</ref> Han skal ha blitt styrka i sitt forsett ved eit besøk ved [[Den Nationale Scene]] i [[Bergen]], der han vart vonbroten over det unorske i repertoar og stil som han der opplevde. | ||
Undervisninga hadde starta med 11 elevar, dei fleste med handverkarbakgrunn. Skulen vart driven av J. B. Klingenberg saman med [[ | Undervisninga hadde starta med 11 elevar, dei fleste med handverkarbakgrunn. Skulen vart driven av J. B. Klingenberg saman med slottsgartnar [[Martin Mortensen]] og skodespelar [[Jens Cronborg (1803–1870)|Jens Cronborg]], sistnemnde som fagleg instruktør. [[Knud Knudsen]], overlærar ved [[Christiania Katedralskole]] og hovudmannen bak fornorskingslinja i språkpolitikken, instruerte elevane i språkføring. Knudsen kom også med i styret. Skulen hadde dessutan eigen song- og musikklærar, italienskfødde [[Paolo Sperati]]. | ||
Skulen og teateret heldt til i leigde lokale i [[Møllergata (Oslo)|Møllergata]] 1, i ein bygning frå 1847 som hadde hyst danselokalet ''Løven'' inntil teateret overtok. Bygningen låg på tomta der KFUM-bygningen står i dag (2011), nå med adresse [[Grubbegata (Oslo)|Grubbegata]] 6.<ref>Oslo byleksikon 5. utg. 2010, oppslag "Møllergata".</ref> | |||
=== Støttespelarar og nasjonalt program === | === Støttespelarar og nasjonalt program === | ||
I ''[[Norsk allkunnebok]]'' (artikkelforfattar [[Olav Dalgard]]) er det berre Knudsen av dei ovanståande som blir | {{thumb|KristianiaNorskeTheaterPlakat1858.jpg|Plakat frå 1858. Original i Nasjonalbiblioteket.}}I ''[[Norsk allkunnebok]]'' (artikkelforfattar [[Olav Dalgard]]) er det berre Knudsen av dei ovanståande som blir nemnd i samband med stiftinga av teateret. Derimot omtalar Dalgard to andre, nemleg [[Nikolai Ramm Østgaard (1812-1873)|Nikolai Ramm Østgaard]] og [[Marcus Jacob Monrad]]. Kva rolle dei to har spela i oppstarten, framgår ikkje klårt, men at dei var støttespelarar i åra frametter, er godt dokumentert. Østgaard sat i leiinga for teateret frå 1853 til han flytta frå hovudstaden i 1859. Han hadde nyleg gjort suksess med boka ''En Fjeldbygd'', der han hadde nytta både bygdemål og fornorska vendingar i det normerte skriftspråket. M.J. Monrad var i 1851 blitt professor i filosofi, og var kjend som litteraturkritikar. Han var mellom anna med og vurderte repertoaret ved teateret. Til opninga av sesongen skreiv Monrad ein prolog som uttrykte teaterets nasjonale program, mellom anna slik: | ||
:Et norskt Theater er en gyldig Tanke | :Et norskt Theater er en gyldig Tanke | ||
| Linje 28: | Linje 28: | ||
:Og Sproget lyde i sin rette Malm.<ref>Sitert frå Lund, A 1925 side 15.</ref> | :Og Sproget lyde i sin rette Malm.<ref>Sitert frå Lund, A 1925 side 15.</ref> | ||
Av andre namn i krinsen rundt teateret kan nemnast pressemann og diktar [[Aasmund Olavsson Vinje|Aa. O.Vinje]], | Av andre namn i krinsen rundt teateret kan nemnast pressemann og diktar [[Aasmund Olavsson Vinje|Aa. O.Vinje]], filologen, seinare professor [[Carl Richard Unger|C.R.Unger]], litteraturhistorikar, pressemannen og skolemannen [[Hartvig Lassen]] og oberst [[Theodor Christian Broch (1796–1863)|Theodor Broch]]. | ||
Namna blant støttespelarane demonstrerer at teateret neppe hadde noko samlande politisk program, iallfall ikkje noko radikalt såvore, ut over å motverke den danske dominansen i språk og kulturliv. Iallfall var både Monrad og Lassen kjende som markant konservative på andre samfunnsområde. | |||
=== Skodespelarane === | === Skodespelarane === | ||
Dei fyrste som stod på scenen i det nye teateret i 1852 var altså lærlingar ved den dramatiske skole. Minst to av dei, [[Olsen]] og (den seinare fotograf) [[Nyblin]] var med frå starten av og nesten heile perioden teateret var i verksemd. Av skodespelarnamn blir elles framheva [[Ole Bucher]] som ei drivande kraft, og dessutan [[Benedikte Hundevadt]] og «den nydelige unge mad[am] Døvle (tidligere j[om]fr[u]. Amalie Jacobsen)».<ref>Lund, A. 1925 side 12. Alle namn og opplysningar om skodespelarane her er henta frå hennar arbeid.</ref> Ho vart gift med [[Døvle]], som var | Dei fyrste som stod på scenen i det nye teateret i 1852 var altså lærlingar ved den dramatiske skole. Minst to av dei, [[Olsen]] og (den seinare fotograf) [[Daniel Georg Nyblin]] var med frå starten av og nesten heile perioden teateret var i verksemd. Av skodespelarnamn blir elles framheva [[Ole Bucher]] som ei drivande kraft, og dessutan [[Benedikte Hundevadt]] og «den nydelige unge mad[am] Døvle (tidligere j[om]fr[u]. Amalie Jacobsen)».<ref>Lund, A. 1925 side 12. Alle namn og opplysningar om skodespelarane her er henta frå hennar arbeid.</ref> Ho vart gift med [[Døvle]], som var ein einsleg akademikar blant spelekreftene. Andre namn er herrane [[Christian August Rudolph Abelsted]], Norberg, Olafsen, Strømsø og Wilse. Av kvinnelege skodespelarar utanom dei allereie nemnde kjenner vi til: [[jomfru Berg]], [[jomfru Gloppen]], [[jomfru Ehn]] og [[jomfru Wulf]]. | ||
=== Økonomi og drift === | === Økonomi og drift === | ||
| Linje 40: | Linje 40: | ||
Teateret var organisert som aksjeselskap. Aksjeteikninga foregjekk også ut over i landet, ikkje berre i hovudstaden. Det vart framstilt som ei nasjonal sak å støtte opp. I 1859 vart det innbode til subskripsjon for å finansiere kjøp av teaterbygningen som til da hadde vore leigd. (Det framgår ikkje av dei brukte kjeldene om kjøpet lykkast.) | Teateret var organisert som aksjeselskap. Aksjeteikninga foregjekk også ut over i landet, ikkje berre i hovudstaden. Det vart framstilt som ei nasjonal sak å støtte opp. I 1859 vart det innbode til subskripsjon for å finansiere kjøp av teaterbygningen som til da hadde vore leigd. (Det framgår ikkje av dei brukte kjeldene om kjøpet lykkast.) | ||
Dei fyrste åra hadde | Dei fyrste åra hadde publikumsopplsutninga vore etter måten stor, og økonomien tåleleg bra. Men vanskane tårna seg opp etter kvart. Situasjonen vart ikkje betre av at intern strid ved teateret, ikkje minst rivalisering mellom skodespelarane, gjorde det vanskeleg å få folk til å sitje i styret. Våren 1857 var styret innstilt på å stogge drifta. Ein redningskomite lykkast likevel i å halde oppe teateret, og det vart freista med ein ny giv med auka vekt på at «indretningen skulde virke som en selvstændig national skueplads».<ref>Lund, A. 1925 side 4-5.</ref> Cronborg vart gjeven avskil, og Henrik Ibsen tilsett som «artistisk direktør». | ||
Teateret gjekk konkurs og vart nedlagt i 1862. Mange av skodespelarane der gjekk da over til Christiania Theater. | |||
== Kristiania norske Theater 1870-1872 == | == Kristiania norske Theater 1870-1872 == | ||
Det nye Kristiania Norske Theater gjekk berre i to eller tre sesongar 1870-1872. Det vart også kalla Møllergadens Theater. Også på anna vis enn når det gjeld det felles lokalet kan det karakteriserast som ei tilbakevending til det norske teateret frå 1850-åra. | <onlyinclude>Det nye Kristiania Norske Theater gjekk berre i to eller tre sesongar 1870-1872. Det vart også kalla Møllergadens Theater. Også på anna vis enn når det gjeld det felles lokalet kan det karakteriserast som ei tilbakevending til det norske teateret frå 1850-åra.</onlyinclude> | ||
Skipinga av teateret hadde bakgrunn i striden omkring det norske kontra det danske ved Christiania Theater. Etter at dei norskfødde og nasjonalt orienterte Bjørnstjerne Bjørnsson og [[Olaf Skavlan]] hadde vore sjefar der 1863-1869, vart det på nytt tilsett ein dansk sjef, [[Michael Brun]]. Det førde til at ein flokk av teaterets folk braut ut og starta opp att i | Skipinga av teateret hadde bakgrunn i striden omkring det norske kontra det danske ved Christiania Theater. Etter at dei norskfødde og nasjonalt orienterte Bjørnstjerne Bjørnsson og [[Olaf Skavlan]] hadde vore sjefar der 1863-1869, vart det på nytt tilsett ein dansk sjef, [[Michael Brun]]. Det førde til at ein flokk av teaterets folk braut ut og starta opp att i teaterhuset i Møllergata. Det galdt mellom andre [[Laura Gundersen|Laura]] og [[Sigvard Gundersen]], [[Sofie Parelius]], [[Hjalmar Hammer]] og [[Jens Andreas Ludvig Selmer (1845–1928)|Jens Selmer]]. Bjørnstjerne Bjørnson vart tilsett som fast instruktør/teatersjef. | ||
Da Michael Brun måtte slutte i 1872, vende skodespelarane i Møllergata attende til Christiania Theater. Det gjekk lettare også fordi Hartvig Lassen, støttespelaren for det fyrste Kristiania norske Theater, nå vart tilsett som «æsthetisk konsulent og censor» ved Christiania Theater. | |||
== Kjelder og litteratur == | == Kjelder og litteratur == | ||
| Linje 60: | Linje 58: | ||
*Lund, Audhild: ''Henrik Ibsen og det norske teater 1857-1863''. Oslo 1925. | *Lund, Audhild: ''Henrik Ibsen og det norske teater 1857-1863''. Oslo 1925. | ||
*''Norsk allkunnebok'' (1956), oppslag Kristiania Norske Theater. (Olav Dalgard.) | *''Norsk allkunnebok'' (1956), oppslag Kristiania Norske Theater. (Olav Dalgard.) | ||
*Wikipedia, artikkel om Kristiania norske Theater | *[http://no.wikipedia.org/wiki/Kristiania_norske_Theater Wikipedia, artikkel om Kristiania norske Theater.] | ||
== Referansar == | |||
<references/> | <references/> | ||
[[Kategori:Teatre]] | |||
[[Kategori:Oslo sentrum]] | |||
[[Kategori:Etableringer i 1852]] | |||
[[Kategori:Opphør i 1862]] | |||
[[Kategori:Etableringer i 1870]] | |||
[[Kategori:Opphør i 1872]] | |||
{{nn}} | |||
{{f1}} | |||
Nåværende revisjon fra 26. mar. 2024 kl. 08:41
Kristiania norske Theater var namn på to ulike institusjonar. Den fyrste var i verksemd i perioden 1852-1863, den andre 1870-1872. Dei to teaterverksemdene heldt til i dei same lokala i Møllergata, og det var også på anna vis nær historisk samanheng mellom det fyrste og det andre norske teateret i hovudstaden.
Kristiania norske Theater 1852-1863
Det fyrste byrja som teaterskule, Den norske dramatiske Skole, som hadde elevframsyningar. Dette utvikla seg så til Kristiania Norske Theater i 1854, som seinare (1858/1859?) endra namn til Det norske Theater. Eit hovudmotiv bak føretaket var å fornorske scenespråket. Slik sett var det oppretta i motstrid til det allereie eksisterande Christiania Theater, der språket var dansk og dei fleste skodespelarane danske. Bruken av «K» i namnet på hovudstaden medan den offisielle skrivemåten framleis var Christiania, var ganske sikkert uttrykk for eit språkpolitisk standpunkt.
Kristiania Norske Theater er truleg mest kjent av di Henrik Ibsen var kunstnarisk leiar der i perioden 1857-1862. Mellom anna Ibsens eige Hærmændene paa Hælgeland, Bjørnsons Kong Sverre og Ivar Aasens Ervingen vart urframførde her.
Ein norsk teaterskule
Verksemda starta sommaren 1852 som eit tiltak for å gje opplæring til norske skodespelarar. Bakgrunnen for at dette skjedde nett da, var nokre forestillingar som medlemmer av Christiania Arbeiderforening hadde oppført den føregåande vinteren til inntekt for fengsla arbeidarleiarar etter Thrane-oppreisten. Framsyningane hadde foregått ved forlystelsessenteret Klingenberg. Tilstrøyminga hadde vore ganske stor frå det breie lag av folket, og det gav utsikter til at det kunne vere publikumsgrunnlag for eit nytt permanent teater i byen.[1]
Den fyrste tanken om tiltaket blir tilskriven trønderen Ragnvald Raum Klingenberg. Broren hans, premierløytnant Johannes Bendictus Klingenberg skal så ha sett planen om ein norsk dramatisk skole ut i livet.[2] Han skal ha blitt styrka i sitt forsett ved eit besøk ved Den Nationale Scene i Bergen, der han vart vonbroten over det unorske i repertoar og stil som han der opplevde.
Undervisninga hadde starta med 11 elevar, dei fleste med handverkarbakgrunn. Skulen vart driven av J. B. Klingenberg saman med slottsgartnar Martin Mortensen og skodespelar Jens Cronborg, sistnemnde som fagleg instruktør. Knud Knudsen, overlærar ved Christiania Katedralskole og hovudmannen bak fornorskingslinja i språkpolitikken, instruerte elevane i språkføring. Knudsen kom også med i styret. Skulen hadde dessutan eigen song- og musikklærar, italienskfødde Paolo Sperati.
Skulen og teateret heldt til i leigde lokale i Møllergata 1, i ein bygning frå 1847 som hadde hyst danselokalet Løven inntil teateret overtok. Bygningen låg på tomta der KFUM-bygningen står i dag (2011), nå med adresse Grubbegata 6.[3]
Støttespelarar og nasjonalt program
I Norsk allkunnebok (artikkelforfattar Olav Dalgard) er det berre Knudsen av dei ovanståande som blir nemnd i samband med stiftinga av teateret. Derimot omtalar Dalgard to andre, nemleg Nikolai Ramm Østgaard og Marcus Jacob Monrad. Kva rolle dei to har spela i oppstarten, framgår ikkje klårt, men at dei var støttespelarar i åra frametter, er godt dokumentert. Østgaard sat i leiinga for teateret frå 1853 til han flytta frå hovudstaden i 1859. Han hadde nyleg gjort suksess med boka En Fjeldbygd, der han hadde nytta både bygdemål og fornorska vendingar i det normerte skriftspråket. M.J. Monrad var i 1851 blitt professor i filosofi, og var kjend som litteraturkritikar. Han var mellom anna med og vurderte repertoaret ved teateret. Til opninga av sesongen skreiv Monrad ein prolog som uttrykte teaterets nasjonale program, mellom anna slik:
- Et norskt Theater er en gyldig Tanke
- Saasandt der er et Folk, der kaldes norskt.
- […]
- En Scene hvor sig Folkets Liv kan speile,
- Og Sproget lyde i sin rette Malm.[4]
Av andre namn i krinsen rundt teateret kan nemnast pressemann og diktar Aa. O.Vinje, filologen, seinare professor C.R.Unger, litteraturhistorikar, pressemannen og skolemannen Hartvig Lassen og oberst Theodor Broch.
Namna blant støttespelarane demonstrerer at teateret neppe hadde noko samlande politisk program, iallfall ikkje noko radikalt såvore, ut over å motverke den danske dominansen i språk og kulturliv. Iallfall var både Monrad og Lassen kjende som markant konservative på andre samfunnsområde.
Skodespelarane
Dei fyrste som stod på scenen i det nye teateret i 1852 var altså lærlingar ved den dramatiske skole. Minst to av dei, Olsen og (den seinare fotograf) Daniel Georg Nyblin var med frå starten av og nesten heile perioden teateret var i verksemd. Av skodespelarnamn blir elles framheva Ole Bucher som ei drivande kraft, og dessutan Benedikte Hundevadt og «den nydelige unge mad[am] Døvle (tidligere j[om]fr[u]. Amalie Jacobsen)».[5] Ho vart gift med Døvle, som var ein einsleg akademikar blant spelekreftene. Andre namn er herrane Christian August Rudolph Abelsted, Norberg, Olafsen, Strømsø og Wilse. Av kvinnelege skodespelarar utanom dei allereie nemnde kjenner vi til: jomfru Berg, jomfru Gloppen, jomfru Ehn og jomfru Wulf.
Økonomi og drift
Teateret var organisert som aksjeselskap. Aksjeteikninga foregjekk også ut over i landet, ikkje berre i hovudstaden. Det vart framstilt som ei nasjonal sak å støtte opp. I 1859 vart det innbode til subskripsjon for å finansiere kjøp av teaterbygningen som til da hadde vore leigd. (Det framgår ikkje av dei brukte kjeldene om kjøpet lykkast.)
Dei fyrste åra hadde publikumsopplsutninga vore etter måten stor, og økonomien tåleleg bra. Men vanskane tårna seg opp etter kvart. Situasjonen vart ikkje betre av at intern strid ved teateret, ikkje minst rivalisering mellom skodespelarane, gjorde det vanskeleg å få folk til å sitje i styret. Våren 1857 var styret innstilt på å stogge drifta. Ein redningskomite lykkast likevel i å halde oppe teateret, og det vart freista med ein ny giv med auka vekt på at «indretningen skulde virke som en selvstændig national skueplads».[6] Cronborg vart gjeven avskil, og Henrik Ibsen tilsett som «artistisk direktør».
Teateret gjekk konkurs og vart nedlagt i 1862. Mange av skodespelarane der gjekk da over til Christiania Theater.
Kristiania norske Theater 1870-1872
Det nye Kristiania Norske Theater gjekk berre i to eller tre sesongar 1870-1872. Det vart også kalla Møllergadens Theater. Også på anna vis enn når det gjeld det felles lokalet kan det karakteriserast som ei tilbakevending til det norske teateret frå 1850-åra.
Skipinga av teateret hadde bakgrunn i striden omkring det norske kontra det danske ved Christiania Theater. Etter at dei norskfødde og nasjonalt orienterte Bjørnstjerne Bjørnsson og Olaf Skavlan hadde vore sjefar der 1863-1869, vart det på nytt tilsett ein dansk sjef, Michael Brun. Det førde til at ein flokk av teaterets folk braut ut og starta opp att i teaterhuset i Møllergata. Det galdt mellom andre Laura og Sigvard Gundersen, Sofie Parelius, Hjalmar Hammer og Jens Selmer. Bjørnstjerne Bjørnson vart tilsett som fast instruktør/teatersjef.
Da Michael Brun måtte slutte i 1872, vende skodespelarane i Møllergata attende til Christiania Theater. Det gjekk lettare også fordi Hartvig Lassen, støttespelaren for det fyrste Kristiania norske Theater, nå vart tilsett som «æsthetisk konsulent og censor» ved Christiania Theater.
Kjelder og litteratur
- Anker, Øyvind: Artikkel om N.R.Østgaard i Norsk biografisk leksikon (1933)
- Dahl, Willy: Norges litteratur I: Tid og tekst 1814-1884. Oslo 1981.
- Lund, Audhild: Henrik Ibsen og det norske teater 1857-1863. Oslo 1925.
- Norsk allkunnebok (1956), oppslag Kristiania Norske Theater. (Olav Dalgard.)
- Wikipedia, artikkel om Kristiania norske Theater.