Stavenes (Bykle gnr 16)

Stavenes
Stavenes i juli 1990. Bruket med det raude tilbygget på løa er Teigen, det neste bruket er Systog, og dinest fylgjer Nordstog. I øvre høgre hyrne av biletet skimtar ein Tuptin, der det gamle klyngetunet låg. Biletet ligg i arkivet til Bykle kommune, og vart teke i samband med registreringa av faste kulturminne.
Stad:	Stavenes
Sokn:	Bykle
Fylke:	Agder
Kommune:	Bykle
Gnr.:	16
Type:	Gardsbruk

Stavenesgardane i Bykle ligg på austsida av Otra. Tunstadene ligg omlag i breidd med Bykle kyrkje, men det opphavlege gardsvaldet strekkjer seg frå Glidbjørg i nord og til Bjones i sør.

For å koma til Stavenes kryssar ein elva ein stad mellom Róta og Høymyr, køyrer søretter langsmed Otra eit stykke, kryssar deretter dei lange Tveitstøylmyrane og Tjønnemyrane, og kjem så endeleg fram etter kring 5 kilometers køyring. Bruka ligg i dag meir eller mindre på stripe. Det fyrste ein kjem til er Utistog, dinest fylgjer Systog, Teigen, Nordstog og Nybu.

Gardsvegen er av nokså ny dato, og vart bygd i 1978. Tidlegare hadde dei ein veg som stemnde beint på garden vestantil bygda, og ei hengebru over Otra. Avstanden frå Bykle kyrkje til Stavenes er omlag 3 km i luftline. Men beinvegen let seg ikkje med rimeleghet ruste opp til moderne biltrafikk.

På nordsida av garden er berre myrbrot, men til dei hine sidene lyfter det seg åsar og fjell, mest mot vest og sudvest - mot Hårshovden og Hjeddenuten - men også på austsida stig det monalag oppetter Nybufjellet og Storebakk.

Når det gjeld tydinga av gardsnamnet, så er ho tilsynelatande beint fram nok: Stav- er stav og -nes er nes. Korleis staven kan ha vorte ihopknytt med neset og kva som har vorte oppfatta som nes i dette lendet, er meir uvisst. Amund B. Larsen (Norske Gaardnavne 9, 214) skriv som fylgjer:

Jeg har ikke hat Anledning til at danne mig en Mening om, enten Stav- (som i det hele er et meget almindeligt 1ste Sammensætningsled Stednavne i Fjeldegne i Sætersdalen) indgaar i dette aardsnavn som Fællesnavn, eller om det er et Elvenavn (eller maaske Fjeldnavn?). Gaarden synes at ligge paa et Fremspring mellem Otra og Stavenesaaen.

Dette er ikkje utan vidare lett å skjøne, men med namnet «Stavenesaaen» må vel vera meint Bjorbekken, og då er det råd å få til at Stavenes ligg på eit «fremspring» mellom denne og Otra. At dette kan vera opphavet til -nes-namnet er likevel vanskeleg å tru, såvidt langt som det er frå gardane og ned til elva. Heller vil me tru at -nes i Stavenes siktar til ryggen mot Bjorbekken, der alle gardstuna nå ligg, særleg når me tek omsyn til at det eingong gjekk ein bekk i den gamle Bekkedalen som møter Bjorbekken nedanfor tunet i Utistog.

Registrerte oldfunn er det skralt med i dette området, men for den skuld er det mykje rimeleg at her kan liggje eitt og anna eldgamalt i jorda, ettersom her er lite undersøkt av arkeologar, og garden truleg lyt vera av dei eldre i bygda. Dette siste byggjer me ma. på at her var så høg landskyld som 2 huder, noko som i Bykle vil peike i retning av busetnad i fyrrhistorisk tid (dvs fyre år 1000), eller iallfall i høgmellomalderen (dvs. fyre 1350). Pollenalysar utførde av botanikaren Helge Irgens Høegh på 1980-talet peikar i retning av samanhengjande jordbruksbusetnad i Bykle heilt attende til den yngre steinalderen, men ingen av dei undersøkte pollenprøvene er tekne i Stavenes.

Nokre brende beinrestar frå ei åkerrein på Teigen (bnr 1) har vorte daterte (C14-analyse T 6986) ) til å vera frå seinmellomalderen (1350-1500), men denne dateringa er ikkje eigna til å plassere den eldste busetnaden på Stavenes i tid, og fortel berre at der må ha vore folk på Teigen i den nemnde perioden. Det ville me rekna med også utan jordfunnet.

Men om ein då tykkjest ha grunn til å tru at busetnaden er mykje gamal, så har me ingen kjelder som beinveges kan stadfeste denne tanken - ingen registrerte oldfunn og ingen mellomalderdiplom. Skriftlege kjelder som omtalar Stavenes finn me ikkje fyrr mot slutten av 1500-åra.

Det eldste dokumentet som nemner gardsnamnet er eit brev frå 1592. Dette fortel at soknepresten i Valle dette året sette sak mot Dreng Hoftuft, avdi Dreng skulle ha gjeve range opplysningar om korleis forfedrane hans og fleire andre i Setesdal hadde gjeve nokre gardar og gardpartar til kyrkja, deriblant eit laupsland i Stavenes. Me veit ikkje meir om denne saka, men det er kjent frå nyare kjelder at ei hud, dvs. halve garden, høyrde til Valle sokneprestembete («prestebordet»), og det er rimeleg å tru at det er denne eiga saka dreia seg om. Om halve garden var eitt laupsland, kan me vel slutte at mellomalderskylda på heile garden må ha vore to laupar smør. Når så garden seinare vart skyldsett til 2 huder, er det greitt at ein laup med mellomalderskyld i dette tilfellet har svara til ei skyld på ei hud på 1600-talet, men me torer ikkje påstå at dette samhøvet gjeld alle stader.

Med ei landskyld på 2 huder vart garden rekna som såkalla «halvgard» i dei eldste skattelistene. I Bykle var det i dei fyrste tiåra av 1600-talet berre ein «fullgard», det var Byklum, medan Stavenes, Nesland, Tveiten, Gjerden, Trydal og Breive var halvgardar, resten var «øydegardar» og «husmannplassar». I 1838 vart den gamle skylda rekna om til 4 dalar 4 ort 16 skilling (= 592 skilling), medan den nye skylda i 1886 vart sett til 9,64 mark. Av dette skjønar me at Stavenes har vore oppfatta som ein av dei større og betre gardane i bygda.

Det er truleg at garden har vore dela i to bruk langt att i tida, men sidan gjekk dei i hop til eitt att. I 1610 var her to oppsitjarar, som me vil tru bruka garden saman. Frå 1624 og til slutten av 1650-åra finn me berre ein oppsitjar omtala, han åtte halve eigedomen, men bruka kyrkjejorda attåt sitt eige bruk, skjønar me. I 1660-åra var det to bruk og to brukarar, og ved det leitet vil me rekne med at garden hadde blitt dela i to bruk. Den neste garddelinga, som kløyvde kvart av dei eldre bruka opp i to nye delar har nok kome noko etter år 1700. Iallfall ser me i ein skattematrikkel frå 1712 at her då er 5 bruk med 5 oppsitjarar. Desse bruka må ha vore Utistog, Systog, Nordstog og Teigen - og dertil heilt sikkert husmannsplassen Bjones, som er den einaste eininga som er nemnd med bruksnamnet.

Både Glidbjørg og Bjones skriv seg attende til mellomalderen, men låg i øyde etter Svartedauden, og gjekk innatt i morbruka inntil dei vart utskilde på nytt lag og omsider matrikulerte til eigne einingar, Bjones i 1845 og Glidbjørg i 1874. Nybu er eit bureisingsbruk frå 1908.

Inntil 1857 låg tuna til alle dei 4 hovudbruka i Stavenes samla i ein krull i nordenden av det som nå er Teigen og Nordstog. Men så vart stavenesbøndene samde om at dei skulle flytje tuna, og leggje dei etter kvarandre langs hadda frå Bjorbekken og ned mot Nybu. Dette var eit privat tiltak, og for så vidt utan samanheng med offentlege utskiftings- og utflytjingsrørsler. Etter det folk i dag veit å fortelje var grunnen til at dei valde å flytje husa fyrst og fremst at det vart for lite vatn på den gamle tunstaden, og det lyder ikkje urimeleg. Men ein skal vel for den saks skuld ikkje sjå bort i frå at dei kan ha tenkt på tunflytjinga som ei fyrebuing av ei komande utskifting av innmarka på garden. For denne var karakterisert av ei temmeleg vidtgåande teigblanding, der kvart bruk åtte ei mengd med småstykke, som var spreidde over heile det området som i dag utgjer den samla innmarka til garden. Dette må ha fortona seg som upraktisk i mange samanhengar, og utskifting var ein tanke som var mykje framme på 1800-talet. I Stavenes hadde dei såleis gjennomført ei utskifting og oppløysing av mykje gamalt sameige i gardsskogen alt i 1834.

Nå vart det likevel ikkje noko utskifting av innmarka i 1800-åra. Fyrst i 1924 vart denne operasjonen gjennomførd. Målsetjinga med han var å gjeva kvar av dei fire einingane samanhengjande jordteigar i tilknyting til gardstuna. Med eitt unntak vart dette oppnådd. Unntaket var at Teigen vart tildela eit nokså stort jordstykke nordom Utistog, som ikkje heng i hop med resten av bruket.

Dei nemnde omkalfatringane førde til at dei bruka som fanst til i eldre tid ikkje har særleg likskap med dei me kjenner i dag. Men dei fleste av brukseiningane går altså langt attende i tid, og for å skaffe oss eit samla oversyn over dei, set me opp tabellen nedanfor. I tillegg til bruka i tabellen kjem ei rekkje med teigar utan busetnad, og ein del hyttetomter. Desse spring me over. I det fylgjande tek me fyre oss dei busette einingane i tabellen, ei om gongen.

Bruksdeling i Stavenes, gnr 16

Bnr	Bruksnamn	Utskilt frå	Merknad/Kategori	Etbl.år	Matr.år	Skyld 1723 Skinn	Skyld 1838 Skill.	Skyld 2003 Øre
1	Teigen	Bnr 2	Gardsbruk	Ca 1710	Ca 1710	6	134	162
2	Nordstog	Heile gnr 16	Gardsbruk	Fyre 1540	1660	6	131	190
3	Slåtter	Bnr 2	Slåtter til Systog Trydal 1876	1876		3	5
4-5	Utistog	Heile gnr 16	Hovudbøle/gardsbruk	Fyre 1350	1660	9	246	262
6	Systog	Bnr 4-5	Gardsbruk	Ca 1710	Ca 1710	3	111	130
7	Glidbjørgskogen	Heile bnr 16	Skogstykke	1700	1895		90	21
8	Bjones	Bnr 1,2,4,5	Underbruk. Plass, sidan sjølveigarbruk	Fyre 1350	1843		19	18
9	Sanden	Bnr 8	Plass, sidan sjølveigarbruk	Ca 1875	1878		1	2
10	Nybu		Bureisingsbruk	1908	1908			23
11	Glidbjørg	Bnr 4-5	Plass, sjølveigarbruk frå ca 1873	Fyre 1350	1913			23
13	Systog Glidbjørg	Bnr 11	Bureisingsbruk	1920	1920			5
14	Sanden	Bnr 8	Bureisingsbruk	1921	1921			1
16	Glidbjørgsmoen	Bnr 4-5	Bureisingsbruk	1936	1936			44
17	Moskogen	Bnr 7	Skogstykke til bnr 16	1955	1955			38
18	Barskog til Glidbjørg	Bnr 7	Skogstykke til bnr 11	1956	1956			29