Skjåk kommune
Det har trolig ikke vært gjort noen endringer på artikkelen den siste uka. I så fall kan denne markeringa fjernes, men sjekk redigeringshistorikken og eventuelt diskusjonssida først.
| Skjåk | |
|---|---|
| |
| Basisdata | |
| Kommunenummer | 0513 |
| Fylke | Oppland |
| Kommunesenter | Bismo |
| Areal | 98.83 km² |
| Areal land | 0 km² |
| Areal vann | 98.83 km² |
| Folketall | ukjent kode (2023) |
| Grunnlagt | 1866 |
| Målform | Nynorsk |
| Nettside | Nettside |
| Liste over ordførarar | |
Mal:Thumb høyre Skjåk er ei fjellbygd og kommune lengst vest i Ottadalen, ein sidedal av Gudbrandsdalen i Oppland fylke. Kommunen vart skild ut frå Lom 1. januar 1866, og hadde da skriftforma Skiaker, som låg nærare det opphavlege Skeidåker. Bygda og kommunen fekk namn etter garden Skjåk (Uppigard og Nigard), der det har vore kyrkjer sidan mellomalderen. Bismo er senteret i kommunen, på nordsida av dalen på grensa mellom dei to sokna i Skjåk prestegjeld, Skjåk og Nordberg. Bygda ligg mellom fjellpartia med dei nyare namna Breheimen og Reinheimen. Eller ein kan seia at fjella i Skjåk tilhøyrer nord- og vestdelen av Jotunheimen. I nord grensar Skjåk til Norddal, Rauma og Lesja, i aust og søraust til Lom, i sør til Luster og i vest til Stryn og Stranda. Det går heilårsveg over fjellet til Stryn i Nordfjord, sommarstid også til Geiranger på Sunnmøre.
Naturtilhøve og ressursgrunnlag
I Skjåk utvidar Ottadalen seg til ein vid, open u-dal med flat dalbotn. Landskapet er forma av istida og av avsetningane frå breelver og bresjøar etter som isen trekte seg attende. Berggrunnen er nokså einsarta og består av gneis. Austdelen av bygda (hovudsoknet og den austlegaste delen av Nordberg, aust for ålmenningsgrensa) er prega av ope, samanhengande jordbrukslandskap, medan Nordberg i vest har mykje furuskog med mindre jordbruksgrender og spreidde enkeltbruk innimellom. Dei store høgfjellsstrekningane (nær 80 % av arealet i kommunen) har gjeve grunnlag for husdyrbeite (derunder utbreidd seterdrift), jakt og fangst, tamreindrift og turisme. I 1840-åra vart det sett i gang utvinning av krommalm på Dørkampen og Høggøymene i fjellet mot Lesja-kanten, men det vart kortvarig. I førhistorisk tid og i mellomalderen kan det ha vore utvunne noko myrmalm t.d. på Randsverk nær Sota, og kanskje noko kleberstein i det same området. Elles har det ikkje vore noko grunnlag for utnytting av malm og mineralførekomster i bygda.
Gjennom hovuddalføret renn Otta-elva, med utspring frå Djupvatnet på Geirangerfjellet. Einaste sidedalen med fast busetnad innan kommunen, er Åstradalen i sørvest, med grenda Bråtå. Elva Åstra, med utspring i Liavatnet, møter Otta ved Dønfoss. Større sideelver elles er Tora frå Tordalen, Framrusta frå Raudalen, Tundra frå Tundradalen, Skjøla frå Lundadalen og Aura frå Aursjoen. Storelva Otta, og sideelvene Framrusta (Raudalsvatnet) og Aura (Aursjoen) har vorte regulerte til kraftutvinning.
Lågaste punktet i Skjåk (vestenden av vatnet Skim i Ottaelva) ligg på 364 over havet. Høgste punktet er den høgste av Hestbrepiggane på 2172 m.o.h., og det er i alt 17 fjelltoppar over 2000 meter innan kommunegrensene.
61.876498, 8.371122, Skjåk Skjåk i Oppland
</googlemap>
Arealet på 2079 km2 fordeler seg slik:
| Arealtype | Dekar | Prosent av
totalareal |
|---|---|---|
| Snaufjell | 1.651.050 | 79,4 |
| Skogareal | 173.000 | 8,4 |
| Brear | 124.860 | 6,0 |
| Myrer | 4.940 | 0,2 |
| Vassdrag | 100.190 | 4,8 |
| Innmark | 25.000 | 1,2 |
| Totalt areal | 2.079.040 | 100 |
Klimaet i Skjåk er spesielt på den måten at nedbøren i dalbotnen er svært låg, under 300 mm i årsgjennomsnitt. Det har gjort jordbruket heilt avhengig av kunstig vatning, og forseggjorde anlegg som leier vatn ned frå fjellet til gardane har eksistert frå gammalt av. Dei fyrste kjeldebelegga for vatningsanlegg er frå ca. år 1600. Med folkevekst og intensivering av korndyrkinga mot slutten av 1700- og utover på 1800-talet, vart vatningsanlegga sterkt utbygde. Særleg kjend som «ingeniør» er Vass-Per.
Bygg er den kornsorten som har best vekstvilkår i Skjåk. Bygda har iallfall sidan 1600-1700-talet vore kjend vide omkring for den gode kvaliteten på byggkornet. jf. Skjåkmjøl, som blir marknadsført i våre dagar. Temperatur- og vekstsesongtilhøva inneber at ein i Skjåk kan rekne byggavl som nokså årssikker heilt opp til 700 meter over havet, iallfall i solsida. Dei fleste gardane (og heilårsbustadene elles) ligg mellom 365 og 560 meter høgde over havet. Den høgast liggjande større grenda, Bråtå, ligg opp mot vekstgrensa mellom 600 og 700 m.o.h.
Bygdenamnet
Bygda har fått namn etter garden Skjåk (Uppigard og Nigard), og den opphavlege forma er Skeidåker. Det tyder åkeren/plassen der ein held skeid (= leik, kappestrid). Som namn på eit område større enn denne idrettsplassen og (seinare) garden, har «Skeidåker» venteleg blitt teke i bruk da det vart bygd kyrkje der, ein gong i tidleg mellomalder eller i høgmellomalderen (før ca. 1280). I den kyrkjelege inndelinga på 1600-talet omfattar Skjåk annekssokn strekninga på sørsida av Otta (baksida) frå grensa til Lom hovudsokn til og med den på det tidspunktet vestlegaste garden Lindsheim, og alle gardane på nordsida (solsida) vestfrå til Aura. Resten av nåverande Skjåk sokna til kyrkja på Hove på Ramstadstronda, som i likskap med kyrkja på Skjåk kom til ein gong før 1280. Fellesnamnet på dei to sokna Skjåk og Hove har vore Nordherad, ei nemning som truleg skriv seg frå ei samfunnsorganisering som går attende til førkristen tid. Som fellesnamn på bygda vart nok Nordherad delvis nytta heilt til bygda vart eige prestegjeld i 1864, og kanskje enda ei stund etter det. Men vi kan rekne med at «Skjåk» vart meir og meir einerådande etter at kyrkja på Hove vart nedlagt i 1752 og det vart berre eit sokn i Nordherad.
Grendeinndeling
Grendeinndelinga har variert historisk og ut frå ulike funksjonar (bearlag, skulekrinsar med meir). For orienterings- og jamføringsføremål er følgjande inndeling nytta gjennomgåande i Skjåk bygdebok (band 1-3 1994, 1995, 1998):
| Sokn og grend | F.o.m. - t.o.m. | Fyrste påviselege busetjing o.a. |
|---|---|---|
| Skjåk sokn | ||
| Sørsida av Otta (baksida), frå aust mot vest: | ||
| Geilostrond | Gnr. 1 Risheim – gnr. 7 Soglo | Eldre jernalder. |
| Bersustrond | Gnr. 8 Brekk - gnr. 16 Gløverstad | Eldre jernalder. |
| Skjåkstrond | Gnr. 17 Ånstad – gnr. 23.2 Vigstad | Eldre jernalder |
| Brukrokane og Dalane | Gnr. 23.6 Vigstadmoen – gnr. 52.2 Nørdre Ytre | Plassgrend under Vigstad og Reppen frå slutten av 1700-talet. |
| Lundagrenda | Gnr. 25 Lund – gnr. 61.5 Randen | Jernalder? Heilt øyde i seinmellomalderen. Gjenrydding ca. 1600. |
| Nordsida av Otta, frå vest mot aust: | ||
| Norda Aura og Forbergsgardane | Gnr. 29 Berger – gnr. 41 Sperstadøygarden | Eldre jernalder |
| Reppen | Gnr. 42 Grimstad – gnr. 57 Marlo | Eldre jernalder. |
| Ramstadstrond | Gnr. 58 Hånsnar – gnr. 72 Kolstad | Eldre jernalder. |
| Synna Brua | Gnr. 73 Brujordet – gnr. 82 Øvre Bakken | Jernalder? Nesten heilt øyde i seinmellomalderen. Gjenrydding ca. 1600. |
| Nordberg sokn | ||
| Sørsida av Otta (baksida), frå aust mot vest, og austlegaste delen av Åstradalen: | ||
| Teigoms- og Påsågrenda | Gnr. 83 Søre Teigom – 21.4 Nørdre Morken | Jernalder? Heilt øyde i seinmellomalderen. Plassgrend under gnr. 21 Nigard Skjåk frå 1700-talet |
| Øygardane | Gnr. 85 Flekkøy – gnr. 93 Åbue | Eldre jernalder. Heilt øyde i seinmellomalder. Heimsetrer og plassar under gardar i hovudsoknet i tidleg nytid |
| Åmot (Kvitingslia, Langskota, Åmotsgrenda, Brumillom) | Gnr. 94 Nyhus (Bysjet) – gnr. 110 Våttaneset | Ryddingar i ålmenninga på 1700- og 1800-talet, bureising villabygging i 1920- og 1930-åra. |
| Åstradalen: | ||
| Bråtå | Gnr. 162 Stulen - gnr. 154 Nørdre Tuva | Ryddingar i ålmenninga frå ca. 1730. |
| Nordsida av Otta (solsida) frå vest mot aust: | ||
| Billingsdalen | Grotli – Gnr. 112 Øyberget | Ryddingar i ålmenninga frå ca. 1800. |
| Jøingslia | Gnr. 134 Fallingen – gnr. 172 Sletten/Banken | Ryddingar i ålmenninga frå ca. 1800. |
| Langleitsgrenda | Gnr. 114 Rudi (Ånstadplass) – gnr. 117 Søre Langleite | Ryddingar i ålmenninga frå ca. 1730. |
| Bruheimsgrenda | Gnr. 118 Lykre – 127 Skei og Bismo | Eldre jernalder |
Tettstaden Bismo, på grensa mellom Skjåk og Nordberg på solsida, er i dag bygdesenter med kommuneadministrasjon, ungdomsskule og idrettshall, industriverksemder, kjøpesenter og ei rekkje andre verksemder innan tenesteytande næringar.
Historisk-administrativ tilknyting
Kommunen
Skjåk vart eige herad frå 1. januar 1866 (kgl. res. 3. desember 1864). Til da hadde bygda vore del av Lom herad alt sidan det kommunale sjølvstyret vart innført i 1837.
Dei eldste inndelingane
I «den eldste Noregs-historia», Historia Norvegiae frå slutten av 1100-talet, blir Austlandet inndelt i fire «patrias», som igjen bestod av i alt 12 «provinces». Det eine av desse patrias er «Gudbrandsdalen med Lom og granneprovinsane». I Halvdan Kohts omsetjing er patria kalla lagdømme, og provins er omsett med fylke. I Bygdebok for Skjåk band 1 er desse opplysningane tolka slik: Lom (med Skjåk) har danna eit eige kult- og rettsfellesskap, truleg med tingstad der stavkyrkja i Lom seinare vart bygd (Mo). Denne «provinsen» vart heller kalla «herad» enn «fylke». Heradsordninga var knytta til Austlandet, medan fylke var eit Vestlands- og Trøndelags-fenomen. Heradet Lom har igjen vore delt i mindre krinsar, slik det gamle bygdenamnet Nordherad for Skjåk kan vera ei minning om. Formuleringa frå Historia Norvegiae indikerer at Lom og «grannefylka» ikkje har vore rekna med til den eigentlege Gudbrandsdalen. I sine merknader i omsetjinga er Koht inne på at grannefylka (eller granneherada)til Lom kan ha vore 1) Vågå (der er det også den dag i dag eit Nordherad), 2) Lesja og Dovre og 3) Fron. Det vil seia at "fylka" har hatt same utstrekninga som dei seinare tiders tinglag, prestegjeld og at dei også i samsvar med den fyrste kommuneinndelinga etter 1837. Desse fire einingane i Nord-Gudbrandsdalen (Norddalen) høver elles godt med at Norddalen i følgje tingfarebolken i Magnus Lagabøtes landslov skulle ha fire representantar på Eidsivatinget.
Inndelingar i mellomalderen ca. 1050-1537
- Prestgjeld og sokn
Skjåk og Hove kyrkjer er nemnde i eit diplom frå 1343, der det framgår at 60 år før det (altså ca. 1280) hadde dei to kyrkjene hatt ein og same prest. Det er rimeleg å tru at presten har budd på Prestegarden like ved Skjåk-kyrkja. Ved Oldsaksamlinga i Oslo er det ein døypefont frå Hovs-kyrkja som er datert til perioden 1150-1200. Ut over dei slutningane som kan trekkjast av ovanståande, kan vi ikkje datere etableringa av kyrkjene og sokna nærare.
I eit diplom frå 1363 er Steine Petersson nemnd som prest i «Skidakers sokn Bøær sokn Giæilo sokn ok Nes sokn». I bygdebok for Skjåk band 1 er situasjonen tolka slik: «Bøær sokn» er identisk med Hove sokn, med kyrkje på Hove og kyrkjegard på nabogarden Bøje. Korleis det har vore med kyrkjene på Gjeilo og Nes (Synstnes, Stusnes og Nørstnes i nåverande Lom kommune), og om desse kyrkjene eventuelt har hatt eigne prestar, er uvisst. Steine Petersson er nemnd som prest i Lom kyrkje (Mo) i fleire dokument 1375-1410. Sikkert er det iallfall at i det meste av seinmellomalderen og tidleg nytid fram til 1752, har det vore to kyrkjesokn i nåverande Skjåk: Hove og Skjåk, og båe var anneks under Lom prestegjeld.
- Tingordning
I Skjåk bygdebok bd. 1 er tingordninga for Skjåks vedkomande i tidleg- og høgmellomalderen forsøkt rekonstruert slik:
- Lokale ting for Nordherad (nåverande Skjåk), kanskje med tingstad på Hove. Dette har vi ikkje direkte kjeldebelegg for, men sluttar det ut frå namnet «Nordherad» og at Hove er nemnt som «rett stemnestad» ved eit par høve i seinmellomalderen.
- Heradsting på Mo (ved Lom kyrkje) for Lom og Skjåk. Dette var mellom anna våpenting ved kyndelsmess (2. februar), det var skatteting og verka elles i ei mengd andre funksjonar. Det er dette tinget som har lengst kontinuitet og vart til bygdetinget i den fastare rettsinstansordninga som vart innført frå 1590.
- Midfastetinget 2-3 veker før påske. Dette var venteleg «fylkesting» for Nord-Gudbrandsdalen, kanskje med fast plass på Tingsvaberget («Liufervang») nær Lye i Vågå. Her skulle lendmann eller sysselmann utnemne fire utsendingar til lagtinget.
- Syslemannstinget, for same distriktet og på same møtestaden som midfastetinget. Syslemannstinget skulle haldast seinast tre veker etter lagtinget, og der skulle det berettast om kva som hadde gått føre seg på det sistnemnde.
Alle tingsamlingane frå «Nordheradstinget» til og med syslemannstinget var allting, dvs. at alle frie menn, iallfall husbondane, hadde rett til og var forventa å møte fram.
- Lagtinget ved Eidsvoll ved Botolfsmess (16.-17. juni). Dette var eit representasjonsting, der utsendingar kom saman frå heile Eidsivatingslag.
Iallfall frå Håkon V Magnussons regjeringstid (1299-1319) var det innan Eidsivatingslag to lagmenn, kvar med sitt lagting, på Hamar og i Oslo. Gudbrandsdalen sokna da til Hamar.
Frå kong Sverres regjeringstid (1177-1202) var syslemannen det viktigaste leddet i kongeleg maktutøving på distriktsplanet. Landet vart etterkvart inndelt i eit femtitals sysler, som var etter måten faste embetsdistrikt. Skjåk tilhøyrde "Nørdre luten av Gudbrandsdalen". På 1220-talet var ein Håvard på Sandbu i Vågå syslemann. I 1380-åra ser det ut til at Halvard Alfsson på Sandbu var syslemann. (Han var m.a. til stades på Geilo i Skjåk i 1384 i samband med eit oppgjer etter ei drapssak.) Pål Halvardsson (sonen til Halvard Alfsson?) var "kongens ombodsmann i nørdre luten av Gudbrandsdalen" i 1432. Mot slutten av seinmellomalderen og i tidleg nytid vart syslemannens funksjonar overtekne av dei ikkje-adelege futane og deira overordna, dei adelege lensinnehavarane.
Geistleg inndeling etter 1537
- Bispedømme (stift)
- Før 1541: Hamar
- 1541-1864: Oslo/Christiania
- 1864- dags dato: Hamar
- Prosti
- Fram til 1871: Gudbrandsdalen
- 1871 - dags dato: Nord-Gudbrandsdalen
- Prestegjeld og sokn
- Fram til 1752: To kyrkjer og kyrkjesokn i nåverande Skjåk: Hove og Skjåk. Båe sokna var anneks under Lom prestegjeld.
- 1752-1863: Nåverande Skjåk kyrkje vart innvigd i 1752. I samband med dette vart Hove kyrkje og annekssokn nedlagt. Heile nåverande Skjåk vart deretter eitt annekssokn under Lom prestegjeld.
- 1863- dags dato: Skjåk vart eige prestegjeld frå 13. desember 1863 (kgl. res. 4. august 1863). Nordberg, den vestlege delen av Skjåk, vart skilt ut som annekssokn frå 1. januar 1866 (kgl. Res. 23. september 1865). Nordberg kyrkje stod ferdig i 1864.
Sivile forvaltningsdistrikt frå 1500-talet til i dag
I heile lenstida (fram til 1660) var Gudbrandsdalen futedømme, som Skjåk tilhøyrde, direkte underordna lensherren på Akershus.
I lenstida var statthaldaren på Akershus samstundes lensherre over Akershus len. Statthaldarembetet heldt fram etter at eineveldet vart innført i 1660. I åra 1660-1679 ivaretok statthaldaren framleis dei gamle lensherrefunksjonane i Akershus, til det vart utnemnt ein eigen stiftamtmann i Kristiania i 1679.
- 1679-1687: Direkte under Kristiania stiftamt
- 1687-1694: Gudbrandsdalens og Hedmarkens amt
- 1694-1757: Igjen direkte under Kristiania stiftamt
- 1757-1781: Opplandenes amt (nåverande Oppland og Hedmark)
- 1781-1918: Kristians amt (Østre Opplandene, dvs. nåverande Oppland)
- 1918- dags dato: Oppland fylke
- Lensmannsdistrikt
- Fram til 1909: Lom
- 1909-dags dato: Skjåk
Rettsleg inndeling frå 1500-talet til i dag
- Lagdømme, lagsokn, stiftsoverrett, lagmannsrett
- Før 1797: Opplandene lagdømme
- 1797-1890: Kristiania stiftsoverrett
- 1890-1891: Eidsivating lagmannsrett
- 1892-1906: Frostating lagmannsrett
- 1907-1936: Borgarting og Agder lagmannsrett
- 1936- dags dato: Eidsivating lagmannsrett
- Sorenskriveri
- Ca. 1591 - 1699: Nord-Gudbrandsdal
- 1699-1731: Gudbrandsdal
- 1731- dags dato: Nord-Gudbrandsdal
- Tinglag
- Før 1887: Lom
- 1887-1927: Skjåk
Militær inndeling 1628-1940
1628-1657 Akershusiske nasjonale infanteriregiment. Kompania hadde ulike namn etter kompanisjefen. Soldatane frå Skjåk og Lom tilhøyrde f.eks. kaptein Iver Dues kompani i Hannibalsfeiden 1643-1645.
1657-1718:
Det nordgudbrandsdalske kompani (Skjåk, Lom, Vågå, Sel, Lesja og Dovre) av Det opplandske nasjonale infanteriregiment. I følgje forordning 1705 skulle det haldast bataljonsamling kvart år i juni på Breivegen i Fron, og kompanisamling ved telthuset (kompanidepotet) i Vågå to gonger i året (sist i februar og i september).
1718-1789:
Det vestgudbrandsdalske eller Lomske kompani (Lom og Skjåk) av 1. eller Østre opplandske nasjonale infanteriregiment.
1789-1818:
Det lomske kompani i 2. bataljon i Det opplandske nasjonale infanteriregiment. Eksersisplass på "Kirkens Fortaug" i Lom hovudsokn, bataljonsplass på Breivegen i Fron.
1818-1867:
Vågeske kompani av Gudbrandsdalske nasjonale musketerkorps av 1. Akershusiske infanteribrigade. Eksersisplass ved Lomskyrkja og ved telthuset på Sve i Vågå. Kapteinsgard på Hågå i Lom. Korpssjefen (majoren) på Frostad i Fron.
1867-1888:
1. kompani av Gudbrandsdalske bataljon.
1889-1911:
1. kompani (Lesja, Skjåk, Lom, Vågå) av 4. korps (Gudbrandsdalen) av 1. Akershusiske infanteribrigade.
1911-1930:
12. kompani (Skjåk, Lom, Vågå, Heidal) av 3. (Gudbrandsdalske) bataljon, 5. infanteriregiment (Østoppland) av 2. kombinerte brigade (frå 1916: 2. divisjon).
1930-1934:
Som 1911-1930, men nå var 3. bataljon berre landvernbataljon (andre oppbod).
1940:
2. bataljon av Infanteriregiment nr. 5 av 2. divisjon. Dei fleste frå Skjåk som var med i felttoget i april-mai 1940 tilhøyrde denne avdelinga. Men somme var også i Artilleriregiment nr. 2 (også i 2. divisjon) og andre avdelingar.
Folketalsutvikling
| Tidspunkt og kjelde | Folketal |
|---|---|
| Høgmellomalder maksimum rett før Svartedauden 1350 (Skjåk bygdebok bd 1) |
Min. 120 bruk, 600-700 personar |
| Lågmål i seinmellomalderen ca. år 1500 (Skjåk bygdebok bd. 1) |
Ca. 50 bruk, 250 personar |
| 1664 (Skjåk bygdebok bd. 2, på grunnlag av prestens manntal) |
700 personar |
| Folketeljinga 1769 | 1049 |
| Folketeljinga 1801 | 1485 (i den trykte statistikken: 1367. Justert i Skjåk bygdebok bd. 3.) |
| Folketeljinga 1815 | ca. 1450 (i den trykte statistikken: 1337. Justert i Skjåk bygdebok bd. 3.) |
| Folketeljinga 1825 | 1875 |
| Folketeljinga 1835 | 2137 |
| Folketeljinga 1845 | 2159 |
| Folketeljinga 1855 | 2477 |
| Folketeljinga 1865 | 2691 |
| Folketeljinga 1875 | 2623 |
| Folketeljinga 1891 | 2477 |
| Folketeljinga 1900 | 2318 |
| Folketeljinga 1910 | 2166 |
| Folketeljinga 1920 | 2282 |
| Folketeljinga 1930 | 2444 |
| Folketeljinga 1946 | 2990 |
| Folketeljinga 1950 | 3028 |
| Folketeljinga 1960 | 2868 |
| Folketeljinga 1970 | 2571 |
| Folketeljinga 1980 | 2623 |
| Folketeljing/folkeregister(?) 1990 | 2612 |
Etter 1990 sjå Statistisk sentralbyrå
Historie
Bakre grense for levelege vilkår for folk i Skjåk-traktene etter istida går ved ca. år 7000 f.Kr. Dei fyrste sikre spor etter menneske der kan knytast til ein jordbrukskultur i bygda ca. 2500 f. Kr. (yngre steinalder). Gardsnamn og gravfunn vitnar om busetnad i store delar av bygda i eldre jernalder, altså i dei næraste århundra rundt år 0. Eit fangstanlegg for elg er datert til 220-570 e.Kr. Ved utgangen av vikingtida ca. år 1000 kan det ha vore om lag. 60 gardar i bygda.
- Utdjupande artikkel: Skjåks historie frå istida til år 1000
I følgje Snorre vart Lom og Skjåk kristna da Heilag-Olav kom i det ærend hit i 1021. Folkeveksten i tidleg mellomalder og høgmellomalderen (fram til 1350) gav grunnlag for to kyrkjesokn i det nåverande Skjåk (Hove og Skjåk), men med felles prest. Det kan ha vore meir enn 120 gardar rett før Svartedauden (1349). Befolkningskrisene i seinmellomalderen gjorde at befolkninga vart meir enn halvert. Dei to kyrkjesokna vart anneks under Lom prestegjeld.
- Utdjupande artikkel: Skjåks historie i mellomalderen (1000-1500)
I andre halvparten av 1600-talet hadde talet på gardar og menneske på nytt nådd nivået frå høgmellomalderen. Om lag 60% av gardane var sjølveigd jord. Det meste av leiglendingsgodset var ått av krona og kyrkja. I løpet av nokre tiår etter 1660 vart mykje av det offentlege godset avhendt, og snart var mest alle gardbrukarar i Skjåk sjølveigarar. Frå ca. 1730 byrja ein å utnytte den store ålmenningsskogen kommersielt. Kongen selde ålmenninga i 1726, og ut århundret var ho i hendene på private forretningsfolk, det meste av tida store kjøpmenn i Kristiania. Husmannsvesenet utvikla seg frå da av. Gardbrukarane fekk brukbare overskot på sal av byggkorn til kornfattige bygder og verkssamfunn på Lesja, i Folldalen, på Røros og andre stader.
- Utdjupande artikkel: Skjåks historie 1500-1800
I 1798 gjekk gardbrukarane i Skjåk saman og kjøpte ålmenninga av Bernt Anker. Dette var ei skilsetjande storhending i bygdehistoria som har hatt djuptgripande verknader for bygda, økonomisk, sosialt og jamvel politisk.
Fyrst på 1800-talet opplevde Skjåk ei ganske sterk haugiansk vekkjingsrørsle. Pietismen fekk sterk motbør i Venstre- og norskdomsrørsla mot slutten av århundret.
Skjåk vart vart eige prestegjeld frå 13. desember 1863. Nordberg vart skilt ut som annekssokn frå 1. januar 1866, same datoen som Skjåk altså vart eiga kommune.
Jernbane gjennom Østerdalen og Gudbrandsdalen, omfattande emigrasjon og andre faktorar tvinga fram store endringar i landbruket også i Skjåk etter 1880. Tida frå ca. 1914 er prega av mekanisering, motorisering og elektrifisering, og næringslivet blir meir differensiert. I 1930 tok Skjåk Almenning i bruk eit nytt og moderne sagbruk og eit høvleri i Bismo. Den fyrste fagforeininga i Skjåk vart skipa ved ålmenninga same året. Gardbrukarane hadde tidlegare organisert seg i bondelag og småbrukarlag.
Politisk vart det danna Venstre og Høgre frå 1880-åra. Arbeidarpartiet og Bondepartiet vart organisert i 1920-åra. Arbeidarpartiet fekk fleirtal i kommunestyret frå 1935, og etter den tid har Arbeidarpartiet og Bonde-/Senterpartiet skifta på å vere det leiande partiet i bygda.
- Utdjupande artikkel: Skjåks historie 1800-1940
I april 1940 vart bruene i Skjåk forsøkt bomba av tyskarane, utan at det lykkast. Elles vart bygda lite råka av krigshandlingar. Skjåk var blant dei bygdene som hadde relativt stor oppslutning om NS under okkupasjonen. Motstandsrørsla vart etter kvart organisert både sivilt og militært, det siste med ei milorgavdeling basert i Nordberg. Den mest dramatiske krigshendinga i Skjåk var ein Gestapo-aksjon i samband med jakta på ein milorgmann i Bråtå i mars 1945.
- Utdjupande artikkel: Skjåks historie under okkupasjonen 1940-1945
Folketalet i Skjåk kulminerte i 1950-åra med noko over 3000 innbyggjarar. Sidan har folkesetnaden vorte redusert til ca. 2300 (2009).
Frå om lag 1970 har Bismo vorte utvikla som kommunesenter, mellom anna med nytt kommunehus frå 1968 og ny ungdomsskule frå 1975. Enda ei tid seinare kom det idrettshall (1979), svømmehall (1981) og kjøpesenter. Det er utbygd mange bustadfelt, og det har vorte etablert fleire bedrifter, mellom anna innan mekanisk industri der.
Landbruket vart «traktorifisert» frå slutten av 1950-åra, og både driftsformene og ikkje minst bygningsmassen har endra seg mykje etter den tid. Gardbrukarane i Skjåk har vorte internasjonalt kjende for griseavl. I bygda sett under eitt var i 2007 19% av yrkesbefolkninga sysselsette i primærnæringane (jord og skogbruk), 25 % i sekundærnæringane (industri, bygg og anlegg) og 55% i tertiærnæringane (administrasjon, tenesteyting, varehandel og reiseliv). Jakt og friluftsliv og opplevingsferie har vorte satsingsområde. Dette har fått auka aktualitet etter at nasjonalparkane Reinheimen og Breheimen vart opna (2006 og 2009). Det meste av høgfjellsområdet til Skjåk almenning er inkludert i desse nasjonalparkane.
- Utdjupande artikkel: Skjåks historie etter 1945
Historiske sektoroversyn
Ressursutnytting og næringsliv - generelt
Dei to kyrkjesokna Skjåk og Nordberg kan seiast å ha ulikt ressurs- og næringsgrunnlag frå naturens side. Eit uttrykk for dette er at Nordberg stundom blir omtala som «skogbygda» og Skjåk som «grjonbygda» (grjon = matvarer av mjøl el. korn, korn(avling)).
I Nordberg er det betydelege areal med produktiv furuskog, eigd av Skjåk almenning. Denne delen av bygda har representert ressurstilgang i form av materialar, beite og for for gardane i båe sokna. Frå ca. 1730 har skogen også hatt kommersiell betydning ved sal av i hovudsak rundtømmer fram til 1930. Da vart det bygt eit moderne sagbruk og høvleri nær/i Bismo, og frå da av har avsetnaden dreia seg om foredla trelast. I Nordberg har svært mange av familiane livnært seg av ein kombinasjon av småbruk og skogsarbeid.
Dei beste jordbruksareala og dei største gardane finn ein i «grjonbygda» Skjåk sokn. Der har næringsgrunnlaget tradisjonelt vore dominert av jordbruket, men med viktige inntektstilskot som har falle av eigarrettar i ålmenninga. Fram til ca. 1880 eksporterte gardane betydelege mengder byggkorn til kornfattige bygder og verkssamfunn som Lesja, Folldalen og Røros. Etter at jernbanen gjorde konkurransen frå importert korn for hard, måtte ein også i Skjåk satse meir på husdyrhaldet, mest storfehald (mjølkeproduksjon). Etter andre verdskrigen har Skjåk vorte kjent for framifrå svineavl.
Nær 80 % av arealet i kommunen er høgfjell. Etter Høgfjellskommisjonens granskingar vart i 1922 eigedomsretten også til høgfjellsstrekningane i heile heradet, altså ikkje berre ålmenningsskogen i Nordberg, tilkjent Skjåk almenning. Høgfjellet har i det tradisjonelle landbruket vore utnytta til beite, ikkje minst i form av seterdrift. Frå 1890-åra fram til 1960-åra var det tamreindrift i Skjåk, dels i privat, dels i kommunal regi. Frå slutten av 1800-talet har høgfjellet også meir og meir danne grunnlag for turisme og andre fritidsnæringar. Pollfoss og Grotli er dei eldste turistverksemdene som har vore tufta på dette. Jakt (villrein, elg) og fiske (aure) er og har vore viktig som fritidssyssel og for matauk. Nyleg har monalege delar av høgfjellet i bygda vorte verna område som del av Reinheimen nasjonalpark.
Frå og med fyrste verdskrigen har næringslivet vorte stadig meir differensiert. Det vart sett i gang fleire foredlingsverksemder basert på jord- og skogbruk: møller, ysteri og sagbruk. Dei viktigaste var Lom og Skjåk Dampysteri frå 1924 og Skjåk ålmennings sag- og høvleri frå 1930. Etter 1914 vart det danna fleire rutebilselskap i Skjåk og Ottadalen, og ein større bilverkstad vart etablert i Bismo i samband med dette. Mindre trevarefabrikkar og annan småindustri kom også i gang. I løpet av dei siste 30-40 åra har det kome til fleire moderne industribedrifter i Bismo, som mellom anna baserer seg på leveransar til offshoreverksemda.
Elektrisk straum kom til store delar av bygda med bygging av kraftverk i tverrelva Aura i 1919-1920. Regulering av Breidalsvatnet og Raudalsvatnet under og etter andre verdskrigen var basert på sal av vasskraft til elektrisitetsverk lenger nedover i Otta, Lågen og Glomma. Straumproduksjonen innan bygda vart auka med vidare utbygging av Aursjoen etter krigen, og ikkje minst med utbygginga av Øvre Otta etter regjeringsvedtak i 2001.
Kunst og kultur
Det er etter måten talrike funn av gjenstandar frå jernaldergraver i bygda, men det er vanskeleg å slå fast kor mykje av dette – om noko - som har vore produsert i bygda. Frå 1500- og 1600-talet er det bevart mange biletvevnader (flamskvev), mest med bibelske motiv. Desse har utan særleg tvil vore skapte av folk i Skjåk og grannebygdene. Særleg frå andre halvparten av 1700-talet har treskjerarkunsten vorte eit dominerande uttrykk innan kunst- og husflidsektoren, med namn som Skjåk-Ola (Ola Rasmussen Skjåk/Teigroen 1744-1803) og Sylfest Nilsen Skrinde (1732-1785) blant dei fremste. Folkemusikken, særleg felespelet, har vore dyrka. Det mest kjende namnet her er Fel-Jakup eller Jakup Lom (1821-1876). Frå 1900-talet kan nemnast Torkjell Auale (1863-1940), Kristen Vang (1902-1979) og Rikard Skjelkvåle (1890-1976). Det er to landskjende diktarar frå Skjåk, Tore Ørjasæter (1889-1968) og Jan-Magnus Bruheim (1914-1988)
Litteratur