| Om Heimar og folk i Bykle
|
 Heimar og folk i Bykle, band I. Heimar og folk i Bykle er ei gards- og ættesoge i fem band for Bykle kommune i Setesdal, forfatta av Aanund Olsnes og utgjeve i 2006. Bykle hadde ei ættesoge frå 1966, Gards- og ættesoge for Bykle, med eit stutt utdrag av kultursoga av Knut Gjerden og Bjørgulv Holen. Kring 1990 byrja folk i kommunen å sjå på om det var mogleg å få ei oppdatert soge, som også tok for seg historia til sjølve garden, og ikkje berre ætta.
Det vart nedsett ein komite med Bjarne Tveiten som leiar, og Aanund Olsnes frå Vinje vart tilsett som forfattar hausten 1998. Kommunens kulturkonsulent Astri Rysstad og vikaren hennar, Helene Fredly, var koordinator, medan nemnda og forfattaren tok seg av det faglege. Medlemene i nemnda var frå starten Tora Mosdøl, Gerd Fosse Hovden,
Per Breivegen, Bjarne Tveiten og Folke Nesland. Tveiten og Nesland gjekk etter ei tid ut av nemnda, og i staden kom Leonhard Jansen og Angerd Mosdøl inn. Jansen vart ny leiar. Per Breivegen gjekk bort sumaren 2005, året før boka kom ut.
Bygdebøker i fleire band blir gjerne utgjeve over fleire år, men i Bykle valde ein å gje ut alle fem band samstundes. Les meir ...
|
|
|
| Smakebitar frå artiklar
|
 Hisdal med Haugen til høgre. Bilete frå Agderposten ein sumardag i 1990-åra, hit frå Geir Kallhovd, Kristiansand. Der uppe ligg tun i tun med Store-Hisdal, bnr 2, på høgre sida når ein kjem inn i Hisdal. Det ligg litt høgre i terrenget, og har difor vore omtala som Hisdal Der uppe. Sume kjelder kallar det likevel Haugen, men det er vrangt å få til at det ligg på ein haug, og Hisdal-ætlingar meiner at Haugen-namnet kom hit med dei som budde her frå 1930 og frametter. Difor held me fast på Der uppe som bruksnamn.
Ved det leitet då Sigurd Knutsson heldt til på bnr 2, budde au Olav Ånundsson i Hisdal. Me vil helst rekne med at han budde på dette bruket, men det er vel også tenkjeleg at han ha vore sambrukar med Sigurd, og halde til i same stoga som han.
Etter tida og namnet ville det høve godt om Olav var son åt Ånund Alvsson på bnr 3 i Mosdøl, står det i Vallesoga (VI, 124). Ettersom Olav vart oppskriven med etternamn Mosdøl då han gifte seg i 1754, og han og kona budde der, og det også er godt rom for at Ånund Mosdøl kan ha fått ein son kring 1724, vil me oppfatte denne løysinga som sannsynleg. Les mer …
 Bjørnarå Der heime 24.1.2006. Attanfor den gamle stoga skimtar ein det nye huset til Torgeir og Magnhild Bjørnarå frå 1980. Foto: Aanund Olsnes Bjørnarågardane ligg der elva frå Bjørnarådalen renn ut i Otra. Her utvidar elva seg til ein stor hyl, og svingar beint søretter. Gardane ligg på nordsida av hylen. Avstanden frå Bykle kyrkje langsetter riksvegen er omlag 10 km. Bjørnarå er den sørlegaste garden i Bykle, så granneeigedomane mot sør ligg i Valle.
Gardsnamnet er greitt nok: Bjørn er 'bjørn', å er 'å', og endinga -ar er ein gamalnorsk genitiv, så tydinga er altså 'elva åt bjørnen'.
Når det gjeld alderen på garden, har me ingen registrerte oldfunn å stø oss til, og gardsnamnet fortel berre at garden iallfall er eldre enn 1350. Om han i røynda er endå mykje eldre, som han godt kan vera, er då vanskeleg å ha noko avgjort meining om.
Fyrste venda ein finn staden nemnd er i bygningsskattelista for Akershus frå 1595, som fortel at Bjørnarå er ein «øydegard» i Bykle, men ikkje gjev opp namn på nokon som bur der. Den fyrste oppsitjaren me får vita namnet på dukkar opp i ei skatteliste frå 1610. Han kjem me attende til om litt.
Garden vart rekna som «øydegard» i skattelistene inntil 1627, då han rykte opp til « halvgard». Skylda på garden sto i 1624 i 2 1/2 hud, men vart i 1647 redusert til 1 1/2 hud (= 6 geiteskinn = 18 kalveskinn = 36 nottungar). Les mer …
 Vang 1965. Foto: Fjellanger-Widerøe Vang i Bykle ligg i breidd med Berg på motsett side av vegen. Eigedomen vart utskilt frå bnr 11 i 1926, samstundes med Berg.
Seljaren var Svein O. Rygnestad i Utistog, og kauparen var Knut J. Breive. Knut var oppvaksen i Breive Der inne. Mora var Margit Torbjørnsdotter Breive, faren heitte Jon Sigvaldsson Vå.
- Knut Jonsson Breive, f 1889, d 1968
- g 1924 m Margit Jonsdotter Byklum, f 1904, d 1988. Born:
- Alv, f 1924, g m Birgit Knutsdtr. Byklum, sjå nedanfor
- Åse, f 1926, busett Kristiansand, ug., d 1990
- Margit, f 1929, g m Per Bolager, Sauherad, busett Kristiansand
Margit Jonsdotter var frå Kosi, Byklum, gnr 14, bnr 28. Foreldra hennes var Jon Knutsson Nesland på det bruket og kona, Åse Arnesdotter, fødd Byklum. Les mer …
 Frå tunet i Neire Mosdøl ein gong i åra 1900-1910. På den tid høyrde den vestre delen av stoga til Lunden, den austre til Berget. Mannen ved karjolen er Hallvard Drengsson. Foto frå Setesdalsmuseet. Neire Mosdøl var det nedre av dei to eldste bruka på Mosdøl i Bykle kommune. Som me har vore inne på i bolken om den udela garden, er det likt til at han fyrst vart kløyvd i to delar, eit øvre og eit nedre bruk. Det nedre, som me nå skal sjå på, femnde over det som sidan vart av uti Lunden og Berget.
Ein som vert kalla Gunnar Lunden er omtala som vitne i ei rettssak mellom soknepresten i Valle og nokre oppsitjarar i Kyrkjebygdi i 1624. Dersom det Lunden denne Gunnar sat på hadde vore Lunden Mosdøl, måtte me ha sett den fyrste garddelinga i Mosdøl til fyrstninga av 1620-åra. Men det ville nok ikkje vore rett, for ein finn ingen Gunnar i Mosdøl i nemnd i skattelistene frå 1620- eller 1630- åra. I den gamle gards- og ættesoga (97) les me at «Det er truleg at det som heitte Lunden i eldre tid, er den Lunden som må ha lege der Austistog [Byklum] no ligg, men at husestaden seinare er flutt, og at namnet har flutt med til det som no heiter Lunden.» Dette med namneoverføring i samband med tunflytjing er nok snautt, men det er ingen tvil om at den ovannemnde Gunnar Lunden budde i Byklum, og me skal også slutte oss til at han hadde den parten av garden som i nyare tid vart til Austistog.
Fyrst utpå 1640-talet kjem ein Gunnar til synes i tilknyting til Mosdøl. Det var Gunnar Knutsson Nesland, som då åtte halve garden utan å bu her. Men denne Gunnar Nesland meiner me var fødd kring 1610, og då kan han ikkje godt ha vore gardbrukar og part i ei rettssak i 1624. Les mer …
 Tveit-gardane med Heimtveiti lengst framme. Tveitegardane ligg i austenden av Bossvatn i Bykle kommune. Mot vest grensar dei mot Nesland, i aust mot Mosdøl og i sør mot Holen. Nordetter er det hei og fjell inntil dei møter Vatnedalen og Hoslemo.
Matrikkelnamnet er Tveiten, men bygdemålsforma av namnet er Tveiti, avdi ordet tveit er hokjønn. Som etternamn eller familienamn har folk alltid skrive Tveiten, eller - i eldre tid - Tvedten. I framstillinga her har me freista å halde fast på dette mønsteret, slik at me nyttar Tveiti om garden, medan me har Tveiten som etternamn på dei som har namnet sitt herifrå.
Gardsnamnet Tveiti er eit typisk vikingtidsnamn, men garden må i minsto vera noko eldre enn som så. Grunnen til at me kan vita dette, er at her er gjort rike jordfunn frå folkevandringstida (400-600 e.Kr.), og dertil jamvel steinalderfunn. Til saman gjer desse funna det truleg at her har vore meir eller mindre samanhengjande busetnad svært langt attover i tida.
Ordet tveit, f, skal etter Ivar Aasen (Norsk Ordbog, 350a) m.a. tyde «et smalt Mellemrum, en Græsplet mellom Skov og Klipper». Som gardsnamn er tydinga likevel meir uviss, «maaske snarest et Sted hvor Træer er fældede», seier han. Oluf Rygh (Norske Gaardnavne: Indledning, 83) viser til Aasen sine tydingar, men set deretter namnet i samband med det angelsaksiske verbet þwitan, «afskjære, skjære i stykker», og ordet skulle då tyde tyde «udskilt part, for sig beliggende jordstykke.» Så langt ein kan leggje den sistnemnde tolkinga til grunn, skulle namnet peike i retning av at Tveiti ein gong i tida har gått ut frå ein eldre opphavsgard. Men er det då mogeleg å finne nokon såvoren?
Johannes Skar har gjeve att eit tradisjonsdrag der det fortelst at Skarg, som er ei nokså stor grasslette nedmed Bossvatn, heilt i austenden av vatnet, var den fyrste garden i Nordbygdi (Gamalt or Sætesdal, II, 8):
Heim i bygdi var fire gardar upprudde. Mugg Byklum rudde på Byklum, og hjurdingen i Jarinn. Av systrene hans rudde den eine i Mosdøl og den andre på Bjørnarå. I Nordbygdi var Skarg upprudd. Men husi brann ned med dei slo på heidi. Hjurdingen gjætte på Tveitefjødd då og såg koss det brann. Då lilla han i lurhorn:
«Kjyri ligg i dikje',
skrubben hev drep' 'an Svårt,
å de brenn'e husi
på Skargji»,
sa han. Då flutte dei husi upp under Tveitefjødd, og kalla garden Tveiten.
|
|
| Les mer …
 Utistoga (Flaten) 5. august 2005. Foto: Aanund Olsnes (2005) eller Flaten er bruksnummer 6 på Breive i Bykle kommune.
Gyrid Torbjørnsdotter og Knut Monsson i Der sø åtte ei samla skyld på tre kalveskinn. I 1814 overdrog dei den eine halvparten av eigedomen sin, det var Der sø, til eldstesonen Knut Knutsson, og sidan sat dei med Utistoga til dei i 1828 tok foddog og overdrog bruket her til den neste sonen i rekkja.Margit B. Breive var frå Gunvaldjord i Haukeli, dotter åt Bjørgulv Jonsson Ormekvålen på den garden og kona, Åsne Haraldsdotter, fødd Kili.
Yngstesonen Torbjørn gifte seg i 1877 med Magnhild, yngste dotter åt den kjende rosemålaren Aslak Ånundsson Vasshus, som måla i Bykle kyrkje i 1826. Aslak var frå Rauland, men budde på ein plass under Haugåsmo i Grungedal, som dei kalla Lunelii. Magnhild var fødd der i 1848, to månader etter at faren døydde. Ho vaks opp med mora og syskena på ein annan plass i Grungedal som heitte Neset. «Det var so vene og snjaale nokre born. Skøyarar var dei nok, dei kalla deim Nesa-revine», skriv Rikard Berge ( Vinje og Rauland IV, 326). Les mer … |
|
|
| Sjå også:
|
|
|
|
|
| Eksterne ressursar
|
|
|
|
|
| Kategoriar for Heimar og folk i Bykle
|
|
|
|
|
| Andre artikler
|
|
|
|
